ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ, Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ, ΣΕΛΙΔΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ
Posted by Ίδρυμα Ποίησης | Posted in ΣΕΛΙΔΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ | Posted on 6:16 μ.μ.
0
Ανάμεσα στην ιδέα
και στο γεγονός
ανάμεσα στην κίνηση
και στην πράξη
η Σκιά πέφτει
Ανάμεσα στη σύλληψη
και στη δημιουργία
ανάμεσα στη συγκίνηση
και στην ανταπόκριση
η Σκιά πέφτει
Ανάμεσα στον πόθο
και στο σπασμό
ανάμεσα στη δύναμη
και στην ύπαρξη
ανάμεσα στην ουσία
και στην κάθοδο
η Σκιά πέφτει
(Τ.Σ. Έλιοτ, "Οι κούφιοι άνθρωποι", από το "Η Έρημη Χώρα και Άλλα Ποιήματα")
__
Το θέατρο σκιών αγκαλιάζει τη συμβολική έννοια της σκιάς και την ενσωματώνει με τις απαραίτητες διαστάσεις και προοπτικές μέσα από συγκεκριμένα και απτά σύμβολα για μια βαθύτερη αντίληψη και κατανόησή τους. Το θέατρο σκιών είναι ένα είδος λαϊκού θεάτρου. Το συναντούμε στις χώρες της Ασίας, της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής και των Βαλκανίων. Σε αυτό του το ταξίδι από την Ανατολή στη Δύση αλλάζει προσωπεία και περνά από διαφορετικά στάδια, το δράμα, την ιεροτελεστία και την κωμωδία. Οι Έλληνες δανείζονται αυτή την έκφραση από τους Τούρκους κι έτσι το θέατρο σκιών γίνεται ένα ακόμα παράδειγμα πολιτιστικής ανταλλαγής που καταλήγει στην υιοθεσία.
Το αγκάλιασμα της Μεσογείου από τους Οθωμανούς τον δέκατο πέμπτο και τον δέκατο έκτο αιώνα, πέρα από τις πολιτικές του συνέπειες, είναι σημαντικό για το θέατρο σκιών. Το Γενάρη του 1517 ο σουλτάνος Σελίμ ο πρώτος μπαίνει στο Κάιρο και αυτό οριοθετεί τη δανειοδότηση του θεάτρου σκιών από τους Αιγύπτιους στους Τούρκους, μια κι ένας θίασος θα ακολουθήσει το μονάρχη στην επιστροφή του στην Ισταμπούλ.
Η ιστορία στο σημείο αυτό εξυπηρετεί την τέχνη με την καταγραφή της παράστασης και άθελά της βοηθάει τους μετέπειτα μελετητές του θεάτρου σκιών. Η τέχνη τής το ανταποδίδει, γελοιοποιώντας τα σύγχρονα πολιτικά γεγονότα ενώ συγχρόνως ενισχύει την δική της επιβίωση και εξάπλωση μέσα σε μια ποικιλία διαφορετικών πολιτισμών οι οποίοι παίρνουν σάρκα και οστά με την εκπροσώπησή τους από τους υποδεέστερους χαρακτήρες του Κάραγκιοζ μέσα σ' ενα πολυεθνικό μίγμα με επικεφαλής την οθωμανική "ελίτ" σαν την άρχουσα τάξη.
Από τον 19ο αι. και μετά η ιστορική εξέλιξη της Τουρκίας και της Ελλάδας μπορεί να μελετηθεί με έναν παράλληλο τρόπο κι έτσι οι αιώνες αυτοί έχουν τη μεγαλύτερη σημασία για τη μελέτη του θεάτρου σκιών που τότε πρωτοεμφανίζεται στην Ελλάδα ενώ στην Τουρκία βρίσκεται στην πλήρη άνθησή του. Όλοι οι ιστορικοί παράγοντες που διαμορφώνονται μας παρέχουν το περίγραμμα μέσα στο οποίο λειτουργεί το θέατρο σκιών διαγράφοντας τις προοπτικές μέσα απ' τις οποίες δημιουργείται και αναπτύσσεται. Οι ιστορικές καταστάσεις με τους καθημερινούς αντίλαλους, που φτάνουν σήμερα στα χέρια μας σαν γεγονότα εξακριβωμένα αλλά αφυδατωμένα από οποιαδήποτε ζωντάνια,
είναι η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα που μέσα της στήνεται το θέατρο σκιών. Αυτή η λαϊκή τέχνη που απευθύνεται στις πλατιές μάζες είναι το δημιούργημα ανώνυμων ανθρώπων που κοινωνικά ανήκουν στην ίδια μάζα στην οποία απευθύνονται. Ο καραγκιοζοπαίχτης αποφεύγοντας έναν ακριβή επιστημονικό ορισμό (όπως του ιστοριογράφου, του κοινωνιολόγου ή του διανοούμενου θεατρικού συγγραφέα) συλλαμβάνει τις δονήσεις και τις διαισθαντικές αποχρώσεις των γεγονότων, όπως τις αντιλαμβάνεται απλά, μέσα από την καθημερινή ζωή και κίνηση. Αυτές μεταφράζει και μεταδίδει με την τέχνη του. Οι κοινωνικές καταστάσεις φιλτράρονται και μεταποιούνται από το θέμα, τη δομή και τους χαρακτήρες του θεάτρου σκιών. Οι διάφοροι τύποι που ενσωματώνουν τις ιδέες και τα στοιχεία του έργου, μας μεταφέρουν στην ατμόσφαιρα της Ελλάδας και της οθωμανικής αυτοκρατορίας μέσα από αυτόχθονες, γηγενείς εικόνες που συνεχώς επαναλαμβάνονται. Ο αυτοσχεδιασμός δημιουργεί την απαραίτητη αμεσότητα και παραμένει η βασική προϋπόθεση για κάθε παράσταση. Ο αυτοσχεδιασμός είναι το απαραίτητο οξυγόνο, για ένα ζωντανό οργανισμό, όπως η λαϊκή τέχνη. Για το θέατρο σκιών η ατμόσφαιρα που περιέχει αυτή τη χημική ένωση, είναι η σύγχρονη πραγματικότητα και το κλίμα στο οποίο ευδοκιμεί.
___
"Το δέρμα δεν είναι ψυχή. Είναι όμως σίγουρα σαν την ψυχή, όντας μεσάζοντας μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού (του σώματος), χωρίς όμως την φανερή ικανότητα της ψυχής να εγκαταλείπει το σώμα κατά τη διάρκεια του ύπνου, να ταξιδεύει σε όνειρα και οράματα και να προβάλλει τον εαυτό της στον εξωτερικό κόσμο. Η εμπειρική πίστη του ανθρώπου ότι η ψυχή μπορεί να κάνει αυτά τα πράγματα, εξηγεί γιατί ένας κοινός όρος για την ψυχή είναι "η σκιά", κάτι που υπάρχει μόνο όπου υπάρχει φως και το οποίο προβάλλει το σχήμα του ανθρώπινου σώματος, όπως κάνει και τό ίδιο το δέρμα".
(Francis Huxley, "The way of the Sacred")
Τόσο στις πρωτόγονες όσο και στις πιο εξελιγμένες κοινωνίες, η ιδέα της σκιάς παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Η σκιά, το δισδιάστατο, ορατό και μη υλικό φαινόμενο, βρίσκεται πάντα σε αντιπαράθεση με το παρουσιαστικό, την ορατή και απτή πραγματικότητα της εξωτερικής εμφάνισης πραγμάτων και ανθρώπων. Επειδή όμως η σκιά εξαρτάται από την παρουσία μιας τρισδιάστατης παρουσίας έμψυχης ή άψυχης σε ένα συνδυασμό της με το φως, οι άνθρωποι εξηγούν τη σκιά σαν ορατή αντανάκλαση του αόρατου. Αυτή η άποψη προσθέτει την συμβολική διάσταση στο νόημά της ενώ παράλληλα χρησιμοποιεί την ευμετάβλητη φύση της σαν στοιχείο μαγείας το οποίο διοχετεύεται και λειτουργεί στο μύθο και στην θρησκεία. Το βασίλειο των σκιών δεν είναι παρά ένα συνώνυμο για το βασίλειο των νεκρών, ενώ συχνά ονομάζουν τους πεθαμένους σκιές του παρελθόντος. Διάφοροι θρύλοι και ιστορίες, μέχρι και σήμερα ακόμα, αναφέρονται στις σκιές των νεκρών που περιφέρονται, κυρίως τη νύχτα, έξω ή σε ερειπωμένα σπίτια. Το πέσιμο της σκιάς και η αλλαγή των διαστάσεών της σύμφωνα με τη θέση του ήλιου είχε πάντα μια μαγική, διφορούμενη έννοια. Σαν αποτέλεσμα αυτής της πολύπλοκης έννοιας μια παγκόσμια και αρχέτυπη αντίδραση είναι η πίστη ότι οι σκιές είναι πνεύματα, μόνο που στον δυτικό κόσμο έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο του συνειδητού και έχουν μεταβληθεί σε υποσυνείδητους φόβους συχνά καταπιεσμένους. Ο τρίτος κόσμος είναι αυτός με τα περισσότερα και πιο άμεσα παραδείγματά του για τη λειτουργία των μυθικών στοιχείων πάνω στον άνθρωπο. Σε ορισμένα μέρη της Αφρικής, το μεσημέρι θεωρείται σαν η πιο δαιμονική ώρα γιατί ο ήλιος είναι κατακόρυφος εξαφανίζοντας τελείως τις σκιές. Στην απέναντι άκρη του κόσμου, στην Αϊτή, βρίσκουμε μια παρόμοια θεωρία που υποστηρίζει ότι το μεσημέρι είναι η πιο επικίνδυνη ώρα γιατί κανείς χάνει τη σκιά του, δηλαδή την ψυχή του. Αυτή την ώρα ο αέρας γεμίζει από περιπλανώμενες ψυχές που πετούν γύρω ελεύθερα. Όταν αρχίζει να πέφτει ο ήλιος και ξανααποκτούν οι άνθρωποι τις σκιές τους τότε οι ψυχές μπορεί να έλθουν και να κατοικήσουν το σώμα τους. Σύμφωνα πάντα με την παράδοση ένας άλλος κίνδυνος παραμονεύει τα παιδιά όταν παίζουν κρατώντας τα χέρια τους μπροστά σε ένα αναμμένο κερί για να διασκεδάσουν με τις σκιές που πέφτουν πάνω στον τοίχο. Χωρίς να το ξέρουν παίζουν με τις ψυχές τους, ένα είδος πνευματικής αιμομιξίας με πολύ σοβαρές συνέπειες το οποίο πρέπει να το αποφεύγουν με κάθε τρόπο.
Η σημασιολογική έννοια της σκιάς είναι εξαιρετικά πλατιά και τονίζεται από το γεγονός, ότι η ίδια αντίληψη έχει τελείως αντιθετική σημασία σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Η πίστη ότι οι σκιές είναι πνεύματα είναι ένα αρχέτυπο και μας βοηθάει να καταλάβουμε ευκολότερα το λόγο για τον οποίο το θέατρο σκιών, ένα είδος ψυχαγωγίας, συχνά εμπεριέχει την έννοια του πνευματισμού.
Πρωτοσυναντούμε το θέατρο σκιών γεμάτο μυστικισμό στις χώρες της Άπω Ανατολής, όπου οι άνθρωποι πιστεύουν στον πνευματισμό και στον μύθο με μεγαλύτερη φυσικότητα και τα δέχονται σαν τρόπο σκέψης και αντίληψης για τη ζωή.
Οι θεωρίες γύρω από τις πηγές του θεάτρου σκιών είναι αντιφατικές και προσφέρονται για συζήτηση. Οι διάφορες θεωρίες τοποθετούν την αρχή του στην Ινδία, την Ιάβα ή την Κίνα. Όμως όλες οι πληροφορίες δείχνουν ότι γεννήθηκε στην Ασία.
Η Ινδία συχνά θεωρείται σαν η γενέτειρα του θεάτρου σκιών, αλλά οι αναφορές που έχουμε γύρω από παραστάσεις του είναι αόριστες και συχνά ανεπαρκείς και η Ινδία στερείται απτών αποδείξεων για μια τέτοια παράδοση. Η Ινδία πρώτη δημιουργεί το κουκλοθέατρο και σαν συνέπεια οι ερευνητές και σχολιαστές στο παρελθόν συχνά συγχέουν το κουκλοθέατρο με το θέατρο σκιών.
Αντίθετα με την Ινδία στην Ιάβα, όπου ο μπου Ακούγκ γράφει τον 12ο αιώνα μετά Χριστόν ότι:
Τα δέντρα μεταμορφώνονται
σε σκιές και η ψυχή (των προγόνων)
εμψυχώνει τον ζωντανό κόσμο
υπάρχουν συγκεκριμένες αποδείξεις για την παρουσία του θεάτρου σκιών στα έργα Γουαγιάγκ. Το Γουαγιάγκ σαν θεατρική εμπειρία έχει μια μακρόχρονη παράδοση και είναι εξαιρετικά δημοφιλές θέαμα γιατί δεν λειτουργεί απλά και μόνο σαν ψυχαγωγία. Είναι μια λαϊκή τέχνη με διαστάσεις ιεροτελεστίας που δένεται με όλες τις σπουδαίες στιγμές του ανθρώπου και γίνεται μέρος τους δίνοντας νόημα στη συνέχεια του κόσμου. Πέρα από κοινοβιακή παράσταση, είναι μια κοινωνική συγκέντρωση, η οποία διαρκεί όλη τη νύχτα, τους ενώνει σ' ένα σώμα εξισώνοντάς τους και οι θεατές τιμούν τους νεκρούς με μια αναπαράσταση του θεάτρου σκιών. Οι δερμάτινες φιγούρες ενσαρκώνουν και υλοποιούν τα φαντάσματα των προγόνων.
Θέματα των έργων είναι παρμένα από τη Μαχαμπαράτα και τη Ραμαγιάνα τα κατ' εξοχήν ινδικά έπη.
Το ιδεώδες που εξιστορείται στα Γουαγιάγκ αποβλέπει στη διατήρηση μιας εξωτερικής ηρεμίας και αρμονίας του συνόλου ενάντια στις προσωπικές διαφορές και το θέατρο σκιών της Ιάβας διδάσκει στους θεατές τα ιδανικά μιας ανώτερης τάξης και κοινωνίας. Δηλαδή η ταύτιση των θεατών δεν είναι με τους ήρωες, σε αντίθεση με το μεσογειακό θέατρο σκιών. Τόσο ο τούρκικος Κάραγκιοζ όσο και ο ελληνικός Καραγκιόζης έχουν μια κυκλική δυναμικότητα και λειτουργία γιατί προέρχονται από τον λαό, εμπνέονται τα πρόσωπά τους μέσα από το ακροατήριο, χωρίς καθόλου να απομακρύνονται ταξικά ή ιδεολογικά. Τα διδάγματα του θεάτρου σκιών της Μεσογείου είναι ότι το δίκιο υπερέχει, χωρίς όμως να αμφισβητούν τις αξίες και τα πιστεύω των θεατών και δεν προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις ή υψηλότερα δείγματα συμπεριφοράς για μόρφωση του ακροατήριου.
Η Ιάβα επηρεάζει ολόκληρο το θέατρο σκιών της νοτιοανατολικής Ασίας προσφέροντάς του κυρίως τα κείμενα των έργων παρμένων από τα ινδικά έπη.
Αντίθετα η επίδραση της Κίνας είναι πολύ πιο πλατιά και ακαθόριστη και βασίζεται κυρίως στο στυλ και στην τεχνική του θεάτρου σκιών. Αν η Ιάβα θέτει τα πρότυπα για την Ανατολή, η Κίνα το κάνει γνωστό στην Ευρώπη με το όνομα "Ombres chinoises" (κινέζικες σκιές).
Ακόμα μια φορά τονίζεται και γίνεται αποδεκτή η θεατρικότητα της ιεροτελεστίας. Πολλά είδη ψυχαγωγίας ξεπετάχτηκαν από τις πρώτες ιεροτελεστίες. Η παραπάνω αναφορά μολονότι έχει σχέση με το κινέζικο θέατρο θα μπορούσε να χρησιμέψει γενικά για το θέατρο σκιών.
Στην Κίνα δεν υπάρχουν δεδομένα στοιχεία των πρώτων εμφανίσεων του θεάτρου σκιών. Κυκλοφορούν πολλές ιστορίες ότι ο αυτοκράτορας Βου-Τι της δυναστείας των Χαν ήταν απαρηγόρητος για το χαμό της ευνοουμένης συζύγου του. Ένας μάγος, στην προσπάθειά του να βοηθήσει τον αυτοκράτορα να ξεπεράσει τη θλίψη του, αναπαριστάνει τη σκιά της πίσω από μια οθόνη. Το αποτέλεσμα είναι τόσο επιτυχημένο που ο βασιλιάς του δίνει τον τίτλο "δάσκαλος της τελειότητας". Η πρώτη θετική απόδειξη για το θέατρο σκιών είναι μια γραπτή μνεία τον 11ο αι. μ.Χ., στην δυναστεία των Σουνγκ (980-1278). "Περιφερόμενοι αφηγητές πρόσθεταν φιγούρες σκιών στην δημοφιλή παράσταση της ιστορίας των τριών βασιλείων".
Καμιάς άλλης χώρας οι φιγούρες δεν συγκρίνονταν σε φινέτσα και λεπτοδουλειά
με αυτές της Κίνας. Δουλεμένες πάνω σε δέρμα γαϊδάρου συνδυάζουν μαστοριά και φαντασία. Λεπτοκομμένες και χαραγμένες οι φιγούρες έχουν ύψος γύρω στους 33 πόντους και είναι καμωμένες από έντεκα κομμάτια. Η οθόνη είναι καμωμένη από χαρτί βατόμουρου ή καθαρή άσπρη γάζα τεζαρισμένη πάνω σε σκελετό μπαμπού. Η ορχήστρα χρησιμοποιεί διάφορα όργανα: ένα φλάουτο, ένα έγχορδο, κύμβαλα και ντραμς.
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι μόνο η Κίνα στρέφεται - εκτός από τα ταοϊστικά, βουδιστικά, λαϊκά, ιστορικά, μονόλογους, κωμωδιακά, θρύλους, παραδοσιακά έπη - σε καθημερινά θέματα και ασχολείται με τα εγκόσμια ξεφεύγοντας από τον λατρευτικό τόνο που διατηρεί το θέατρο σκιών στις υπόλοιπες χώρες. Μετά την Κίνα μόνο η Μεσόγειος θα ξαναβρεί αυτό το κλίμα για να στραφεί στο τέλος αποκλειστικά στην κωμωδία.
Το θέατρο σκιών της Κίνας και της Ιάβας μπορεί να είναι πιο γνωστά, με παγκόσμια απήχηση, όμως και άλλες χώρες της Άπω Ανατολής έχουν αναπτύξει αυτήν τη λαϊκή τέχνη με ενδιαφέρουσες παραλλαγές (Κελαντάν στο βόρειο μέρος της Μαλαισίας, Σιαμ η σημερινή Ταϋλάνδη, Καμπότζη). Στο ταξίδι του από την Άπω Ανατολή προς τα δυτικά η Περσία είναι ο πρώτος φυσικός σταθμός που οι μελετητές απευθύνονται για πηγές και πληροφορίες για το θέατρο σκιών. Ο Ομάρ Καγιάμ σε ποίημα του από τη συλλογή των Ρουμπαγιάτ γράφει:
Αυτός ο ουράνιος τροχός μάς αφήνει έκπληκτους,
τον κοιτάζουμε ίδια όπως μέσα σ' ένα μαγικό φανάρι.
Ο ήλιος είναι το φως, ο κόσμος είναι η σκιά
και μεις οι ίδιοι οι κινούμενες φιγούρες πάνω της.
Τίποτα όμως δεν μας επιβεβαιώνει ότι το παραπάνω ποίημα, που το αναφέρουν όλες οι πηγές του θεάτρου σκιών, είναι πραγματική αναφορά και όχι συμπτωματική συμβολική περιγραφή.
Κατά τα λεγόμενα, τα έργα σκιών είναι δημοφιλή στο Ιράν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Τίποτε δεν είναι γνωστό για τις πρώτες εμφανίσεις τους στην Περσία. Υποθέσεις και απόψεις κάποτε σωβινιστικές δεν αποτελούν βάση.
Ντοκουμέντα και περιγραφές κυρίως περιηγητών μας διαβεβαιώνουν ότι οι παράλιες πόλεις της βόρειας Αφρικής γνωρίζουν το θέατρο σκιών (στην Αλγερία για παράδειγμα, αλλά ήδη έχει αναφερθεί και η Αίγυπτος).
Οι Άραβες έχουν διάφορες παραδοσιακές εκφράσεις που βοήθησαν την ομαλή τους πρόσβαση στο θέατρο σκιών (Χαντίθ, Χακίγια, Μακάμα).
Το θέμα πολλών συζητήσεων και διαφωνιών ανάμεσα στους ερευνητές είναι
ο τρόπος με τον οποίο το θέατρο σκιών ταξιδεύει δυτικά και καταλήγει στην Τουρκία και στην Ελλάδα. Μια άποψη είναι ότι μεταφέρεται δυτικά με τις μετακινήσεις των τσιγγάνων από την Κίνα ή από τους Μογγόλους και τους Τούρκους της κεντρικής Ασίας.
Μια άλλη βασική θεωρία, ιδιαίτερα προσφιλής στην Ελλάδα, τονίζει την ελληνική καταγωγή αυτής της λαϊκής έκφρασης σημειώνοντας τις ομοιότητές της με το "μίμο". Ο H. Reich είναι ο πρώτος μελετητής που συνδυάζει το θέατρο σκιών με το μιμικό δράμα. Στην μελέτη του "Der Mimus" αρχίζει από τους Δωριείς μίμους στα Μέγαρα τον 6ο αι. π.Χ. και παρακολουθεί την εξέλιξή τους ως το "fabulae attelanae" και την ρωμαϊκή κωμωδία. Η ρωμαϊκή κωμωδία εξελίσσεται αργότερα στην commedia dell' arte η οποία διατηρεί αναλλοίωτα όλα τα στοιχεία του θεάτρου των μίμων. Όταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διαιρείται σε Ανατολική και Δυτική επαρχία, η Κωνσταντινούπολη και άλλα ανατολικά κέντρα διατηρούν τον ρωμαϊκό μίμο. Κατά την Βυζαντινή εποχή ο μίμος είναι δημιφιλής σαν θέαμα και επιζεί μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα παρουσιάζοντας με ζωντάνια και προσωπικό τρόπο τη βυζαντινή κοινωνία. Επίσης αυτά τα έργα γίνονται μάρτυρες των πολιτικών διενέξεων και συχνά δείχνουν τους αγώνες του χριστιανισμού και της εκκλησίας. Οι χαρακτήρες του βυζαντινού μίμου προέρχονται από διάφορες φυλές και κοινωνικές τάξεις και αντιπροσωπεύουν όλες τις πλευρές της αυτοκρατορίας. Άνθρωποι της πιάτσας, θαυμάσιες αραβικές φυσιογνωμίες παρουσιάζονται στα έργα. Ο μίμος του Βυζαντίου όπως και ο ελληνιστικός αντανακλάει την εποχή του. Όταν οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το Βυζάντιο, έρχονται σε επαφή με το νεότερο βυζαντινό μίμο, και τον μεταμορφώνουν στο γνωστό είδος του θεάτρου σκιών. Αυτή η νέα έκφραση, αν και διαφορετική από τον μίμο του Βυζαντίου, πηγάζει από αυτόν (H. Reich).
O Reich μας δείχνει τις ομοιότητες ανάμεσα στον μίμο και στο θέατρο σκιών, με βάση τους τυποποιημένους χαρακτήρες που διατηρούν τις ιδιομορφίες τους σε κάθε περίσταση, τους διαλόγους με τις συνεχώς επαναλαμβανόμενες τυποποιημένες φράσεις που τις δένει ο αυτοσχεδιασμός, και άλλα λιγότερο σημαντικά γνωρίσματα. Κι άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν την άποψη του Reich, συμφωνώντας μαζί του στο σύνολο ή σε βασικές λεπτομέρειες (B. Laufer, Horowitz, Landau). Δεν αποκλείεται όλες αυτές οι θεατρικές παραδόσεις και τα στοιχεία ενός πολιτιστικού υποστρώματος πλούσιου σε δραματική έκφραση να επιδρούν ποικιλοτρόπως πάνω στο τουρκικό θέατρο σκιών. Τα κατακτημένα εδάφη προσφέρουν ιδέες για να γίνει ο Karagioz-Κάραγκιοζ η συνισταμένη έκφρασή τους.
Πώς το θέατρο σκιών ταξιδεύει στον Αραβικό κόσμο και γιατί ή Αίγυπτος είναι αυτή που κατέχει τα πρώτα τεκμήρια και όχι καμιά άλλη χώρα είναι μια εύλογη ερώτηση. Και αυτό είναι το πρόβλημα για το οποίο οι παραπάνω θεωρίες ψάχνουν τη σωστή απάντηση. Από τη στιγμή όμως που εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αίγυπτο οι διαφωνίες για την παραπέρα εξέλιξή του σταματούν. Είναι γενικά παραδεκτό ότι η Τουρκία παίρνει αυτή τη θεατρική έκφραση από την Αίγυπτο τον 16ο αι. με τον Σουλτάνο Σελίμ Α' (1512-1520) ο οποίος ζήτησε να παρακολουθήσει μια παράσταση σκιών όταν κατάκτησε την Αίγυπτο. Λέγεται πως η παράσταση τυχαία αφορούσε τον απαγχονισμό του τελευταίου διαδόχου των Μαμελούκων σουλτάνων Τουμάνμπαϊ Β' από τον Σελίμ. Στην παράσταση το σχοινί κόπηκε δυο φορές, ο Σελίμ γέλασε και είπε στον καλλιτέχνη: "Όταν θα φύγουμε για την Ισταμπούλ θα έλθεις μαζί μας για να το δει αυτό και ο γιος μου" (1517, μήνας Ντζαμαντά ΙΙ, 21 Ιουνίου-18 Ιουλίου). Το περιστατικό περιγράφεται από τον χρονικογράφο ΄Ιμπν Ιγιάς.
Για την προέλευση του Κάραγκιοζ υπάρχουν σήμερα αρκετές πληροφορίες αλλά για την καταγωγή των δύο πρωταγωνιστών του, του Κάραγκιοζ και του Χάτζιβατ, αρκούμαστε ακόμα και σήμερα στους μύθους για τη σύλληψή τους. Όλες οι ιστορίες και οι διηγήσεις για την προέλευσή του είναι εξίσου γοητευτικές, όμως η πιο γνωστή είναι αυτή που πρώτος διατυπώνει ο Elviya Chlebi:
"Ο Κάραγκιοζ είναι ο ανέμελος άνθρωπος και ο Χατζή Αϊβάντ ο σεμνός φιλόσοφος (ο Αρλεκίνο και ο Πανταλόνε). Χατζή Αϊβάντ είναι το παραμορφωμένο όνομα του Χατζή Ας, ο οποίος τον καιρό των Σελτζουκίδων ήταν ταχυδρόμος ανάμεσα στην Προύσσα και την Μέκκα και ίσως τον φώναζαν Γιουρουκσέ Χαλίλ και οι πρόγονοί του ήταν γνωστοί με το όνομα A'felli-ogli. O Χατζή Αϊβάντ, ο οποίος για εβδομήντα επτά χρόνια ήταν στο δρόμο Προύσσα-Μέκκα, δολοφονήθηκε κοντά στην τελευταία πόλη και τον έθαψαν στο Χοναίν. Αυτή είναι η προέλευση του Χατζή Αϊβάντ (του Πανταλόνε του τουρκικού θεάτρου σκιών). Ο Κάραγκιοζ (ο ανέμελος άνθρωπος) ήταν ταχυδρόμος του Κωνσταντίνου, του Έλληνα αυτοκράτορα. Ήταν κόπτης και ζούσε στη γειτονιά της Ανδριανούπολης στο Κιρκκιλισέ και ήταν ένας κλέφτης με ευφράδεια (ελεγχόμενες απόψεις, σ.σ.). Ολόκληρο το όνομά του ήταν Σοφιοσλή Κάραγκιοζ Μπαλή Τσελεμπί. Τον έστελναν μια φορά το χρόνο στον Ala-ud din, τον πρίγκηπα των Σελτζουκίδων, που έμενε στο Ικόνιο. Εκεί άρχισε ένα καυγά και έναν αστείο συναγωνισμό με τον Χατζή Αϊβάντ, τον ταχυδρόμο της αυλής του Ala-ud din. Αυτούς του καυγάδες μιμήθηκαν και αναπαράστησαν οι μίμοι δημιουργώντας την αρχή για όλες τις παραστάσεις των σκιών.
Αικατερίνη Μυστακίδου
και στο γεγονός
ανάμεσα στην κίνηση
και στην πράξη
η Σκιά πέφτει
Ανάμεσα στη σύλληψη
και στη δημιουργία
ανάμεσα στη συγκίνηση
και στην ανταπόκριση
η Σκιά πέφτει
Ανάμεσα στον πόθο
και στο σπασμό
ανάμεσα στη δύναμη
και στην ύπαρξη
ανάμεσα στην ουσία
και στην κάθοδο
η Σκιά πέφτει
(Τ.Σ. Έλιοτ, "Οι κούφιοι άνθρωποι", από το "Η Έρημη Χώρα και Άλλα Ποιήματα")
__
Το θέατρο σκιών αγκαλιάζει τη συμβολική έννοια της σκιάς και την ενσωματώνει με τις απαραίτητες διαστάσεις και προοπτικές μέσα από συγκεκριμένα και απτά σύμβολα για μια βαθύτερη αντίληψη και κατανόησή τους. Το θέατρο σκιών είναι ένα είδος λαϊκού θεάτρου. Το συναντούμε στις χώρες της Ασίας, της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής και των Βαλκανίων. Σε αυτό του το ταξίδι από την Ανατολή στη Δύση αλλάζει προσωπεία και περνά από διαφορετικά στάδια, το δράμα, την ιεροτελεστία και την κωμωδία. Οι Έλληνες δανείζονται αυτή την έκφραση από τους Τούρκους κι έτσι το θέατρο σκιών γίνεται ένα ακόμα παράδειγμα πολιτιστικής ανταλλαγής που καταλήγει στην υιοθεσία.
Το αγκάλιασμα της Μεσογείου από τους Οθωμανούς τον δέκατο πέμπτο και τον δέκατο έκτο αιώνα, πέρα από τις πολιτικές του συνέπειες, είναι σημαντικό για το θέατρο σκιών. Το Γενάρη του 1517 ο σουλτάνος Σελίμ ο πρώτος μπαίνει στο Κάιρο και αυτό οριοθετεί τη δανειοδότηση του θεάτρου σκιών από τους Αιγύπτιους στους Τούρκους, μια κι ένας θίασος θα ακολουθήσει το μονάρχη στην επιστροφή του στην Ισταμπούλ.
Η ιστορία στο σημείο αυτό εξυπηρετεί την τέχνη με την καταγραφή της παράστασης και άθελά της βοηθάει τους μετέπειτα μελετητές του θεάτρου σκιών. Η τέχνη τής το ανταποδίδει, γελοιοποιώντας τα σύγχρονα πολιτικά γεγονότα ενώ συγχρόνως ενισχύει την δική της επιβίωση και εξάπλωση μέσα σε μια ποικιλία διαφορετικών πολιτισμών οι οποίοι παίρνουν σάρκα και οστά με την εκπροσώπησή τους από τους υποδεέστερους χαρακτήρες του Κάραγκιοζ μέσα σ' ενα πολυεθνικό μίγμα με επικεφαλής την οθωμανική "ελίτ" σαν την άρχουσα τάξη.
Από τον 19ο αι. και μετά η ιστορική εξέλιξη της Τουρκίας και της Ελλάδας μπορεί να μελετηθεί με έναν παράλληλο τρόπο κι έτσι οι αιώνες αυτοί έχουν τη μεγαλύτερη σημασία για τη μελέτη του θεάτρου σκιών που τότε πρωτοεμφανίζεται στην Ελλάδα ενώ στην Τουρκία βρίσκεται στην πλήρη άνθησή του. Όλοι οι ιστορικοί παράγοντες που διαμορφώνονται μας παρέχουν το περίγραμμα μέσα στο οποίο λειτουργεί το θέατρο σκιών διαγράφοντας τις προοπτικές μέσα απ' τις οποίες δημιουργείται και αναπτύσσεται. Οι ιστορικές καταστάσεις με τους καθημερινούς αντίλαλους, που φτάνουν σήμερα στα χέρια μας σαν γεγονότα εξακριβωμένα αλλά αφυδατωμένα από οποιαδήποτε ζωντάνια,
είναι η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα που μέσα της στήνεται το θέατρο σκιών. Αυτή η λαϊκή τέχνη που απευθύνεται στις πλατιές μάζες είναι το δημιούργημα ανώνυμων ανθρώπων που κοινωνικά ανήκουν στην ίδια μάζα στην οποία απευθύνονται. Ο καραγκιοζοπαίχτης αποφεύγοντας έναν ακριβή επιστημονικό ορισμό (όπως του ιστοριογράφου, του κοινωνιολόγου ή του διανοούμενου θεατρικού συγγραφέα) συλλαμβάνει τις δονήσεις και τις διαισθαντικές αποχρώσεις των γεγονότων, όπως τις αντιλαμβάνεται απλά, μέσα από την καθημερινή ζωή και κίνηση. Αυτές μεταφράζει και μεταδίδει με την τέχνη του. Οι κοινωνικές καταστάσεις φιλτράρονται και μεταποιούνται από το θέμα, τη δομή και τους χαρακτήρες του θεάτρου σκιών. Οι διάφοροι τύποι που ενσωματώνουν τις ιδέες και τα στοιχεία του έργου, μας μεταφέρουν στην ατμόσφαιρα της Ελλάδας και της οθωμανικής αυτοκρατορίας μέσα από αυτόχθονες, γηγενείς εικόνες που συνεχώς επαναλαμβάνονται. Ο αυτοσχεδιασμός δημιουργεί την απαραίτητη αμεσότητα και παραμένει η βασική προϋπόθεση για κάθε παράσταση. Ο αυτοσχεδιασμός είναι το απαραίτητο οξυγόνο, για ένα ζωντανό οργανισμό, όπως η λαϊκή τέχνη. Για το θέατρο σκιών η ατμόσφαιρα που περιέχει αυτή τη χημική ένωση, είναι η σύγχρονη πραγματικότητα και το κλίμα στο οποίο ευδοκιμεί.
___
"Το δέρμα δεν είναι ψυχή. Είναι όμως σίγουρα σαν την ψυχή, όντας μεσάζοντας μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού (του σώματος), χωρίς όμως την φανερή ικανότητα της ψυχής να εγκαταλείπει το σώμα κατά τη διάρκεια του ύπνου, να ταξιδεύει σε όνειρα και οράματα και να προβάλλει τον εαυτό της στον εξωτερικό κόσμο. Η εμπειρική πίστη του ανθρώπου ότι η ψυχή μπορεί να κάνει αυτά τα πράγματα, εξηγεί γιατί ένας κοινός όρος για την ψυχή είναι "η σκιά", κάτι που υπάρχει μόνο όπου υπάρχει φως και το οποίο προβάλλει το σχήμα του ανθρώπινου σώματος, όπως κάνει και τό ίδιο το δέρμα".
(Francis Huxley, "The way of the Sacred")
Τόσο στις πρωτόγονες όσο και στις πιο εξελιγμένες κοινωνίες, η ιδέα της σκιάς παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Η σκιά, το δισδιάστατο, ορατό και μη υλικό φαινόμενο, βρίσκεται πάντα σε αντιπαράθεση με το παρουσιαστικό, την ορατή και απτή πραγματικότητα της εξωτερικής εμφάνισης πραγμάτων και ανθρώπων. Επειδή όμως η σκιά εξαρτάται από την παρουσία μιας τρισδιάστατης παρουσίας έμψυχης ή άψυχης σε ένα συνδυασμό της με το φως, οι άνθρωποι εξηγούν τη σκιά σαν ορατή αντανάκλαση του αόρατου. Αυτή η άποψη προσθέτει την συμβολική διάσταση στο νόημά της ενώ παράλληλα χρησιμοποιεί την ευμετάβλητη φύση της σαν στοιχείο μαγείας το οποίο διοχετεύεται και λειτουργεί στο μύθο και στην θρησκεία. Το βασίλειο των σκιών δεν είναι παρά ένα συνώνυμο για το βασίλειο των νεκρών, ενώ συχνά ονομάζουν τους πεθαμένους σκιές του παρελθόντος. Διάφοροι θρύλοι και ιστορίες, μέχρι και σήμερα ακόμα, αναφέρονται στις σκιές των νεκρών που περιφέρονται, κυρίως τη νύχτα, έξω ή σε ερειπωμένα σπίτια. Το πέσιμο της σκιάς και η αλλαγή των διαστάσεών της σύμφωνα με τη θέση του ήλιου είχε πάντα μια μαγική, διφορούμενη έννοια. Σαν αποτέλεσμα αυτής της πολύπλοκης έννοιας μια παγκόσμια και αρχέτυπη αντίδραση είναι η πίστη ότι οι σκιές είναι πνεύματα, μόνο που στον δυτικό κόσμο έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο του συνειδητού και έχουν μεταβληθεί σε υποσυνείδητους φόβους συχνά καταπιεσμένους. Ο τρίτος κόσμος είναι αυτός με τα περισσότερα και πιο άμεσα παραδείγματά του για τη λειτουργία των μυθικών στοιχείων πάνω στον άνθρωπο. Σε ορισμένα μέρη της Αφρικής, το μεσημέρι θεωρείται σαν η πιο δαιμονική ώρα γιατί ο ήλιος είναι κατακόρυφος εξαφανίζοντας τελείως τις σκιές. Στην απέναντι άκρη του κόσμου, στην Αϊτή, βρίσκουμε μια παρόμοια θεωρία που υποστηρίζει ότι το μεσημέρι είναι η πιο επικίνδυνη ώρα γιατί κανείς χάνει τη σκιά του, δηλαδή την ψυχή του. Αυτή την ώρα ο αέρας γεμίζει από περιπλανώμενες ψυχές που πετούν γύρω ελεύθερα. Όταν αρχίζει να πέφτει ο ήλιος και ξανααποκτούν οι άνθρωποι τις σκιές τους τότε οι ψυχές μπορεί να έλθουν και να κατοικήσουν το σώμα τους. Σύμφωνα πάντα με την παράδοση ένας άλλος κίνδυνος παραμονεύει τα παιδιά όταν παίζουν κρατώντας τα χέρια τους μπροστά σε ένα αναμμένο κερί για να διασκεδάσουν με τις σκιές που πέφτουν πάνω στον τοίχο. Χωρίς να το ξέρουν παίζουν με τις ψυχές τους, ένα είδος πνευματικής αιμομιξίας με πολύ σοβαρές συνέπειες το οποίο πρέπει να το αποφεύγουν με κάθε τρόπο.
Η σημασιολογική έννοια της σκιάς είναι εξαιρετικά πλατιά και τονίζεται από το γεγονός, ότι η ίδια αντίληψη έχει τελείως αντιθετική σημασία σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Η πίστη ότι οι σκιές είναι πνεύματα είναι ένα αρχέτυπο και μας βοηθάει να καταλάβουμε ευκολότερα το λόγο για τον οποίο το θέατρο σκιών, ένα είδος ψυχαγωγίας, συχνά εμπεριέχει την έννοια του πνευματισμού.
Πρωτοσυναντούμε το θέατρο σκιών γεμάτο μυστικισμό στις χώρες της Άπω Ανατολής, όπου οι άνθρωποι πιστεύουν στον πνευματισμό και στον μύθο με μεγαλύτερη φυσικότητα και τα δέχονται σαν τρόπο σκέψης και αντίληψης για τη ζωή.
Οι θεωρίες γύρω από τις πηγές του θεάτρου σκιών είναι αντιφατικές και προσφέρονται για συζήτηση. Οι διάφορες θεωρίες τοποθετούν την αρχή του στην Ινδία, την Ιάβα ή την Κίνα. Όμως όλες οι πληροφορίες δείχνουν ότι γεννήθηκε στην Ασία.
Η Ινδία συχνά θεωρείται σαν η γενέτειρα του θεάτρου σκιών, αλλά οι αναφορές που έχουμε γύρω από παραστάσεις του είναι αόριστες και συχνά ανεπαρκείς και η Ινδία στερείται απτών αποδείξεων για μια τέτοια παράδοση. Η Ινδία πρώτη δημιουργεί το κουκλοθέατρο και σαν συνέπεια οι ερευνητές και σχολιαστές στο παρελθόν συχνά συγχέουν το κουκλοθέατρο με το θέατρο σκιών.
Αντίθετα με την Ινδία στην Ιάβα, όπου ο μπου Ακούγκ γράφει τον 12ο αιώνα μετά Χριστόν ότι:
Τα δέντρα μεταμορφώνονται
σε σκιές και η ψυχή (των προγόνων)
εμψυχώνει τον ζωντανό κόσμο
υπάρχουν συγκεκριμένες αποδείξεις για την παρουσία του θεάτρου σκιών στα έργα Γουαγιάγκ. Το Γουαγιάγκ σαν θεατρική εμπειρία έχει μια μακρόχρονη παράδοση και είναι εξαιρετικά δημοφιλές θέαμα γιατί δεν λειτουργεί απλά και μόνο σαν ψυχαγωγία. Είναι μια λαϊκή τέχνη με διαστάσεις ιεροτελεστίας που δένεται με όλες τις σπουδαίες στιγμές του ανθρώπου και γίνεται μέρος τους δίνοντας νόημα στη συνέχεια του κόσμου. Πέρα από κοινοβιακή παράσταση, είναι μια κοινωνική συγκέντρωση, η οποία διαρκεί όλη τη νύχτα, τους ενώνει σ' ένα σώμα εξισώνοντάς τους και οι θεατές τιμούν τους νεκρούς με μια αναπαράσταση του θεάτρου σκιών. Οι δερμάτινες φιγούρες ενσαρκώνουν και υλοποιούν τα φαντάσματα των προγόνων.
Θέματα των έργων είναι παρμένα από τη Μαχαμπαράτα και τη Ραμαγιάνα τα κατ' εξοχήν ινδικά έπη.
Το ιδεώδες που εξιστορείται στα Γουαγιάγκ αποβλέπει στη διατήρηση μιας εξωτερικής ηρεμίας και αρμονίας του συνόλου ενάντια στις προσωπικές διαφορές και το θέατρο σκιών της Ιάβας διδάσκει στους θεατές τα ιδανικά μιας ανώτερης τάξης και κοινωνίας. Δηλαδή η ταύτιση των θεατών δεν είναι με τους ήρωες, σε αντίθεση με το μεσογειακό θέατρο σκιών. Τόσο ο τούρκικος Κάραγκιοζ όσο και ο ελληνικός Καραγκιόζης έχουν μια κυκλική δυναμικότητα και λειτουργία γιατί προέρχονται από τον λαό, εμπνέονται τα πρόσωπά τους μέσα από το ακροατήριο, χωρίς καθόλου να απομακρύνονται ταξικά ή ιδεολογικά. Τα διδάγματα του θεάτρου σκιών της Μεσογείου είναι ότι το δίκιο υπερέχει, χωρίς όμως να αμφισβητούν τις αξίες και τα πιστεύω των θεατών και δεν προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις ή υψηλότερα δείγματα συμπεριφοράς για μόρφωση του ακροατήριου.
Η Ιάβα επηρεάζει ολόκληρο το θέατρο σκιών της νοτιοανατολικής Ασίας προσφέροντάς του κυρίως τα κείμενα των έργων παρμένων από τα ινδικά έπη.
Αντίθετα η επίδραση της Κίνας είναι πολύ πιο πλατιά και ακαθόριστη και βασίζεται κυρίως στο στυλ και στην τεχνική του θεάτρου σκιών. Αν η Ιάβα θέτει τα πρότυπα για την Ανατολή, η Κίνα το κάνει γνωστό στην Ευρώπη με το όνομα "Ombres chinoises" (κινέζικες σκιές).
Ακόμα μια φορά τονίζεται και γίνεται αποδεκτή η θεατρικότητα της ιεροτελεστίας. Πολλά είδη ψυχαγωγίας ξεπετάχτηκαν από τις πρώτες ιεροτελεστίες. Η παραπάνω αναφορά μολονότι έχει σχέση με το κινέζικο θέατρο θα μπορούσε να χρησιμέψει γενικά για το θέατρο σκιών.
Στην Κίνα δεν υπάρχουν δεδομένα στοιχεία των πρώτων εμφανίσεων του θεάτρου σκιών. Κυκλοφορούν πολλές ιστορίες ότι ο αυτοκράτορας Βου-Τι της δυναστείας των Χαν ήταν απαρηγόρητος για το χαμό της ευνοουμένης συζύγου του. Ένας μάγος, στην προσπάθειά του να βοηθήσει τον αυτοκράτορα να ξεπεράσει τη θλίψη του, αναπαριστάνει τη σκιά της πίσω από μια οθόνη. Το αποτέλεσμα είναι τόσο επιτυχημένο που ο βασιλιάς του δίνει τον τίτλο "δάσκαλος της τελειότητας". Η πρώτη θετική απόδειξη για το θέατρο σκιών είναι μια γραπτή μνεία τον 11ο αι. μ.Χ., στην δυναστεία των Σουνγκ (980-1278). "Περιφερόμενοι αφηγητές πρόσθεταν φιγούρες σκιών στην δημοφιλή παράσταση της ιστορίας των τριών βασιλείων".
Καμιάς άλλης χώρας οι φιγούρες δεν συγκρίνονταν σε φινέτσα και λεπτοδουλειά
με αυτές της Κίνας. Δουλεμένες πάνω σε δέρμα γαϊδάρου συνδυάζουν μαστοριά και φαντασία. Λεπτοκομμένες και χαραγμένες οι φιγούρες έχουν ύψος γύρω στους 33 πόντους και είναι καμωμένες από έντεκα κομμάτια. Η οθόνη είναι καμωμένη από χαρτί βατόμουρου ή καθαρή άσπρη γάζα τεζαρισμένη πάνω σε σκελετό μπαμπού. Η ορχήστρα χρησιμοποιεί διάφορα όργανα: ένα φλάουτο, ένα έγχορδο, κύμβαλα και ντραμς.
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι μόνο η Κίνα στρέφεται - εκτός από τα ταοϊστικά, βουδιστικά, λαϊκά, ιστορικά, μονόλογους, κωμωδιακά, θρύλους, παραδοσιακά έπη - σε καθημερινά θέματα και ασχολείται με τα εγκόσμια ξεφεύγοντας από τον λατρευτικό τόνο που διατηρεί το θέατρο σκιών στις υπόλοιπες χώρες. Μετά την Κίνα μόνο η Μεσόγειος θα ξαναβρεί αυτό το κλίμα για να στραφεί στο τέλος αποκλειστικά στην κωμωδία.
Το θέατρο σκιών της Κίνας και της Ιάβας μπορεί να είναι πιο γνωστά, με παγκόσμια απήχηση, όμως και άλλες χώρες της Άπω Ανατολής έχουν αναπτύξει αυτήν τη λαϊκή τέχνη με ενδιαφέρουσες παραλλαγές (Κελαντάν στο βόρειο μέρος της Μαλαισίας, Σιαμ η σημερινή Ταϋλάνδη, Καμπότζη). Στο ταξίδι του από την Άπω Ανατολή προς τα δυτικά η Περσία είναι ο πρώτος φυσικός σταθμός που οι μελετητές απευθύνονται για πηγές και πληροφορίες για το θέατρο σκιών. Ο Ομάρ Καγιάμ σε ποίημα του από τη συλλογή των Ρουμπαγιάτ γράφει:
Αυτός ο ουράνιος τροχός μάς αφήνει έκπληκτους,
τον κοιτάζουμε ίδια όπως μέσα σ' ένα μαγικό φανάρι.
Ο ήλιος είναι το φως, ο κόσμος είναι η σκιά
και μεις οι ίδιοι οι κινούμενες φιγούρες πάνω της.
Τίποτα όμως δεν μας επιβεβαιώνει ότι το παραπάνω ποίημα, που το αναφέρουν όλες οι πηγές του θεάτρου σκιών, είναι πραγματική αναφορά και όχι συμπτωματική συμβολική περιγραφή.
Κατά τα λεγόμενα, τα έργα σκιών είναι δημοφιλή στο Ιράν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Τίποτε δεν είναι γνωστό για τις πρώτες εμφανίσεις τους στην Περσία. Υποθέσεις και απόψεις κάποτε σωβινιστικές δεν αποτελούν βάση.
Ντοκουμέντα και περιγραφές κυρίως περιηγητών μας διαβεβαιώνουν ότι οι παράλιες πόλεις της βόρειας Αφρικής γνωρίζουν το θέατρο σκιών (στην Αλγερία για παράδειγμα, αλλά ήδη έχει αναφερθεί και η Αίγυπτος).
Οι Άραβες έχουν διάφορες παραδοσιακές εκφράσεις που βοήθησαν την ομαλή τους πρόσβαση στο θέατρο σκιών (Χαντίθ, Χακίγια, Μακάμα).
Το θέμα πολλών συζητήσεων και διαφωνιών ανάμεσα στους ερευνητές είναι
ο τρόπος με τον οποίο το θέατρο σκιών ταξιδεύει δυτικά και καταλήγει στην Τουρκία και στην Ελλάδα. Μια άποψη είναι ότι μεταφέρεται δυτικά με τις μετακινήσεις των τσιγγάνων από την Κίνα ή από τους Μογγόλους και τους Τούρκους της κεντρικής Ασίας.
Μια άλλη βασική θεωρία, ιδιαίτερα προσφιλής στην Ελλάδα, τονίζει την ελληνική καταγωγή αυτής της λαϊκής έκφρασης σημειώνοντας τις ομοιότητές της με το "μίμο". Ο H. Reich είναι ο πρώτος μελετητής που συνδυάζει το θέατρο σκιών με το μιμικό δράμα. Στην μελέτη του "Der Mimus" αρχίζει από τους Δωριείς μίμους στα Μέγαρα τον 6ο αι. π.Χ. και παρακολουθεί την εξέλιξή τους ως το "fabulae attelanae" και την ρωμαϊκή κωμωδία. Η ρωμαϊκή κωμωδία εξελίσσεται αργότερα στην commedia dell' arte η οποία διατηρεί αναλλοίωτα όλα τα στοιχεία του θεάτρου των μίμων. Όταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διαιρείται σε Ανατολική και Δυτική επαρχία, η Κωνσταντινούπολη και άλλα ανατολικά κέντρα διατηρούν τον ρωμαϊκό μίμο. Κατά την Βυζαντινή εποχή ο μίμος είναι δημιφιλής σαν θέαμα και επιζεί μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα παρουσιάζοντας με ζωντάνια και προσωπικό τρόπο τη βυζαντινή κοινωνία. Επίσης αυτά τα έργα γίνονται μάρτυρες των πολιτικών διενέξεων και συχνά δείχνουν τους αγώνες του χριστιανισμού και της εκκλησίας. Οι χαρακτήρες του βυζαντινού μίμου προέρχονται από διάφορες φυλές και κοινωνικές τάξεις και αντιπροσωπεύουν όλες τις πλευρές της αυτοκρατορίας. Άνθρωποι της πιάτσας, θαυμάσιες αραβικές φυσιογνωμίες παρουσιάζονται στα έργα. Ο μίμος του Βυζαντίου όπως και ο ελληνιστικός αντανακλάει την εποχή του. Όταν οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το Βυζάντιο, έρχονται σε επαφή με το νεότερο βυζαντινό μίμο, και τον μεταμορφώνουν στο γνωστό είδος του θεάτρου σκιών. Αυτή η νέα έκφραση, αν και διαφορετική από τον μίμο του Βυζαντίου, πηγάζει από αυτόν (H. Reich).
O Reich μας δείχνει τις ομοιότητες ανάμεσα στον μίμο και στο θέατρο σκιών, με βάση τους τυποποιημένους χαρακτήρες που διατηρούν τις ιδιομορφίες τους σε κάθε περίσταση, τους διαλόγους με τις συνεχώς επαναλαμβανόμενες τυποποιημένες φράσεις που τις δένει ο αυτοσχεδιασμός, και άλλα λιγότερο σημαντικά γνωρίσματα. Κι άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν την άποψη του Reich, συμφωνώντας μαζί του στο σύνολο ή σε βασικές λεπτομέρειες (B. Laufer, Horowitz, Landau). Δεν αποκλείεται όλες αυτές οι θεατρικές παραδόσεις και τα στοιχεία ενός πολιτιστικού υποστρώματος πλούσιου σε δραματική έκφραση να επιδρούν ποικιλοτρόπως πάνω στο τουρκικό θέατρο σκιών. Τα κατακτημένα εδάφη προσφέρουν ιδέες για να γίνει ο Karagioz-Κάραγκιοζ η συνισταμένη έκφρασή τους.
Πώς το θέατρο σκιών ταξιδεύει στον Αραβικό κόσμο και γιατί ή Αίγυπτος είναι αυτή που κατέχει τα πρώτα τεκμήρια και όχι καμιά άλλη χώρα είναι μια εύλογη ερώτηση. Και αυτό είναι το πρόβλημα για το οποίο οι παραπάνω θεωρίες ψάχνουν τη σωστή απάντηση. Από τη στιγμή όμως που εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αίγυπτο οι διαφωνίες για την παραπέρα εξέλιξή του σταματούν. Είναι γενικά παραδεκτό ότι η Τουρκία παίρνει αυτή τη θεατρική έκφραση από την Αίγυπτο τον 16ο αι. με τον Σουλτάνο Σελίμ Α' (1512-1520) ο οποίος ζήτησε να παρακολουθήσει μια παράσταση σκιών όταν κατάκτησε την Αίγυπτο. Λέγεται πως η παράσταση τυχαία αφορούσε τον απαγχονισμό του τελευταίου διαδόχου των Μαμελούκων σουλτάνων Τουμάνμπαϊ Β' από τον Σελίμ. Στην παράσταση το σχοινί κόπηκε δυο φορές, ο Σελίμ γέλασε και είπε στον καλλιτέχνη: "Όταν θα φύγουμε για την Ισταμπούλ θα έλθεις μαζί μας για να το δει αυτό και ο γιος μου" (1517, μήνας Ντζαμαντά ΙΙ, 21 Ιουνίου-18 Ιουλίου). Το περιστατικό περιγράφεται από τον χρονικογράφο ΄Ιμπν Ιγιάς.
Για την προέλευση του Κάραγκιοζ υπάρχουν σήμερα αρκετές πληροφορίες αλλά για την καταγωγή των δύο πρωταγωνιστών του, του Κάραγκιοζ και του Χάτζιβατ, αρκούμαστε ακόμα και σήμερα στους μύθους για τη σύλληψή τους. Όλες οι ιστορίες και οι διηγήσεις για την προέλευσή του είναι εξίσου γοητευτικές, όμως η πιο γνωστή είναι αυτή που πρώτος διατυπώνει ο Elviya Chlebi:
"Ο Κάραγκιοζ είναι ο ανέμελος άνθρωπος και ο Χατζή Αϊβάντ ο σεμνός φιλόσοφος (ο Αρλεκίνο και ο Πανταλόνε). Χατζή Αϊβάντ είναι το παραμορφωμένο όνομα του Χατζή Ας, ο οποίος τον καιρό των Σελτζουκίδων ήταν ταχυδρόμος ανάμεσα στην Προύσσα και την Μέκκα και ίσως τον φώναζαν Γιουρουκσέ Χαλίλ και οι πρόγονοί του ήταν γνωστοί με το όνομα A'felli-ogli. O Χατζή Αϊβάντ, ο οποίος για εβδομήντα επτά χρόνια ήταν στο δρόμο Προύσσα-Μέκκα, δολοφονήθηκε κοντά στην τελευταία πόλη και τον έθαψαν στο Χοναίν. Αυτή είναι η προέλευση του Χατζή Αϊβάντ (του Πανταλόνε του τουρκικού θεάτρου σκιών). Ο Κάραγκιοζ (ο ανέμελος άνθρωπος) ήταν ταχυδρόμος του Κωνσταντίνου, του Έλληνα αυτοκράτορα. Ήταν κόπτης και ζούσε στη γειτονιά της Ανδριανούπολης στο Κιρκκιλισέ και ήταν ένας κλέφτης με ευφράδεια (ελεγχόμενες απόψεις, σ.σ.). Ολόκληρο το όνομά του ήταν Σοφιοσλή Κάραγκιοζ Μπαλή Τσελεμπί. Τον έστελναν μια φορά το χρόνο στον Ala-ud din, τον πρίγκηπα των Σελτζουκίδων, που έμενε στο Ικόνιο. Εκεί άρχισε ένα καυγά και έναν αστείο συναγωνισμό με τον Χατζή Αϊβάντ, τον ταχυδρόμο της αυλής του Ala-ud din. Αυτούς του καυγάδες μιμήθηκαν και αναπαράστησαν οι μίμοι δημιουργώντας την αρχή για όλες τις παραστάσεις των σκιών.
Αικατερίνη Μυστακίδου
