Ορφικός Ύμνος του Απόλλωνα

Οι ναοί του Απόλλωνα που λειτουργούσαν ως μαντεία, σχετίζονταν με την λατρεία του γιου του Απόλλωνα, Ασκληπιού, θεού της Ιατρικής και της Θεραπείας. Μελετήθηκαν ναοί του Απόλλωνα και του Ασκληπιού που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση ανά γεωγραφική περιοχή. Οι ναοί ευθυγραμμίζονταν με την ηλιακή ανατολή του αστερισμού του Κόρακα και κάποιοι ναοί ευθυγραμμίζονταν και με τον αστερισμό του Οφιούχου. Αυτό το αστρονομικό φαινόμενο υποστηρίζεται από τον μύθο, από αρχαιολογικά ευρήματα, ιστορικά κείμενα, καλλιτεχνικές παραστάσεις και αστρονομικά στοιχεία...Οι περισσότεροι ναοί του Ασκληπιού (θεραπευτικά κέντρα) συνδέονται με τους ναούς (κάποια μαντεία), βωμούς και χώρους λατρείας του Απόλλωνα. Ο Απόλλωνας και ο Ασκληπιός λειτουργούν ως συμπληρωματικές θεότητες που επιβεβαιώνουν τη θρησκευτική προφητεία και τη θεραπεία. Σε χώρους λατρείας που συνδέονται με την τελετουργική θεραπεία και τη θεραπευτική πρακτική, η ευθυγράμμιση των ναών δείχνει ότι χρησιμοποιούσαν τους αστερισμούς στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό: υπερισχύουν αστρονομικές ενδείξεις που σχετίζονται με τους μύθους των θεών...αποδεικνύεται ότι τα άυλα και υλικά στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι συνδεδεμένα. Ο αστρονομικός προσανατολισμόςτων ναών μελετήθηκε ως προς το αζιμούθιο τους, το γωνιακό ύψος του ορίζοντα και της ουράνιας απόκλισης, μέσα από την εφαρμογή των τεχνικών τηλεπισκόπησης, κάνοντας χρήση των χαρτών του Google Earth και συναφών αστρονομικώνεργαλείων...

____

ΑΣΚΛΗΠΙΟΎ

θυμίαμα λιβανομάνναν

ΙΗΤΉΡ ΠΆΝΤΩΝ, ΑΣΚΛΗΠΙΈ, ΔΈΣΠΟΤΑ ΠΑΙΆΝ,

ΘΈΛΓΩΝ ΑΝΘΡΏΠΩΝ ΠΟΛΥΑΛΓ'ΈΑ ΠΉΜΑΤΑ  ΝΟΎΣΩΝ,

ΗΠΙΌΔΩΡΕ, ΚΡΑΤΑΙΈ, ΜΌΛΟΙΣ ΚΑΤΆΓΩΝ ΥΓΊΕΙΑΝ

ΚΑΙ ΠΑΎΩΝ ΝΟΎΣΟΥΣ, ΧΑΛΕΠΆΣ ΚΉΡΑΣ ΘΑΝΆΤΟΙΟ,

ΑΥΞΙΘΑΛΉΣ, ΕΠΊΚΟΥΡ', ΑΠΑΛΕΞΊΚΑΚ', ΟΛΒΙΌΜΟΙΡΕ

ΦΟΊΒΟΥ ΑΠΌΛΛΩΝΟΣ ΚΡΑΤΕΡΌΝ ΘΆΛΟΣ ΑΓΛΑΌΤΙΜΟΝ,

ΕΧΘΡΈ ΝΌΣΩΝ, ΥΓΊΕΙΑΝ ΈΧΩΝ ΣΎΛΛΕΚΤΡΟΝ ΑΜΕΜΦΉ,

ΕΛΘΈ, ΜΆΚΑΡ, ΣΩΤΉΡ, ΒΙΟΤΉΣ ΤΈΛΟΣ ΕΣΘΛΌΝ ΟΠΆΖΩΝ.

Του Ασκληπιού

θυμίαμα με λιβανομάννα 

Ιατρέ πάντων, Ασκληπιέ, δέσποτα Παιάν,

συ που πραΰνεις των ανθρώπων τα οδυνηρά κακά των νόσων,

πραϋντικέ, κραταιέ, έλα επιφέροντας υγεία, 

κι αναχαιτίζοντας τις νόσους, τις φοβερές συμφορές του θανάτου,

εσύ ο βλαστητικός, ω αρωγέ, αλεξίκακε, καλόμοιρε,

του Φοίβου Απόλλωνος γερό βλαστάρι ένδοξο,

εχθρέ των νόσων, συ που έχεις ομοκρέβατη την άμεμπτη Υγεία,

έλα, μακάριε, σωτήρα, παρέχοντας αίσιον τέλος του βίου.  

 *

ll. 1-4) Για σένα αρχίζω θεραπευτή των νόσων Ασκληπιέ να τραγουδώ. Στη Δώτια πεδιάδα η όμορφη Κορωνίδα, η κόρη του βασιλιά Φληγύα, τον γέννησε, μεγάλη χαρά για τους ανθρώπους, ανακουφιστή των πόνων των σκληρών. (l. 5) Χαίρε, λοιπόν, άνακτα: με το τραγούδι μου προσεύχομαι σ’εσένα!

(Anonymous. The Homeric Hymns and Homerica)

*

Αν και ο πατέρας του Ασκληπιού, κατά τη μυθολογία, ο Απόλλωνας, υπήρξε θεός της θεραπείας, ήταν ο Χείρων που δίδαξε τη θεραπευτική τέχνη στον Ασκληπιό. Στην ανατροφή ανακατεύεται και άλλο ένα αρχέτυπο της σοφίας – ολύμπιο αυτή τη φορά - η θεά Αθηνά, η οποία προσφέρει στον Ασκληπιό το πολύτιμο αίμα της Μέδουσας. 

 Το αίμα της Μέδουσας, διαιρείτο σε δύο μέρη, με βάση τη φλέβα από την οποία είχε αναπηδήσει. Το αίμα από τη δεξιά φλέβα θα μπορούσε να θεραπεύσει την ανθρωπότητα, ακόμη και από το θάνατο, ενώ το αίμα από την αριστερή φλέβα μπορούσε να θανατώσει. Τούτο το θάνατο βίωσε ο Χείρων από τα δηλητηριασμένα βέλη. Ο θάνατός του ήλθε απρόσμενα στο ακρωτήρι του Μαλέα από τον Ηρακλή, ο οποίος τον τραυμάτισε κατά λάθος στο γόνατο με βέλος. Στη διάρκεια μιας μάχης, όταν πρόστρεξαν στην προστασία του οι άλλοι Κένταυροι για να αποφύγουν την οργή του Ηρακλή, ο Χείρων χτυπήθηκε από ένα βέλος του μαθητή του, βέλος εμποτισμένο στο αίμα της Λερναίας Ύδρας. Ο Χείρων δεν μπορούσε να θεραπευτεί μόνος του από την αγωνία του δηλητήριου της Ύδρας και την ίδια στιγμή ήταν ανίκανος να πεθάνει με φυσικό τρόπο, όντας αθάνατος. Ζήτησε λοιπόν από τον Δία να τον απαλλάξει από την αθανασία του, επειδή δεν άντεχε τους πόνους. Ο Δίας επέτρεψε στον Χείρωνα να ανταλλάξει την αθανασία του με τη θνητή ζωή του Προμηθέα. Έτσι έγινε ο Προμηθέας αθάνατος, ενώ τα βάσανα του Χείρωνα πήραν τέλος με τον ηθελημένο θάνατό του.Ο Κένταυρος Χείρων, γιος του Κρόνου και της Νύμφης Φιλύρας, είναι μια σημαντική μορφή της ελληνικής Μυθολογίας, τόσο για τη σχέση του με την ιατρική τέχνη και άλλες πρώιμες επιστήμες, όσο και για την παιδαγωγική του σχέση με ήρωες.

____

ΥΓΙΕΊΑΣ 

θυμίαμα μάνναν

ΙΜΕΡΌΕΣΣ', ΕΡΑΤΉ, ΠΟΛΥΘΆΛΜΙΕ, ΠΑΜΒΑΣΊΛΕΙΑ,

ΚΛΎΘΙ, ΜΆΚΑΙΡ' ΥΓΊΕΙΑ, ΦΕΡΌΛΒΙΕ, ΜΉΤΕΡ ΑΠΆΝΤΩΝ˙

ΕΚ ΣΕΟ ΓΑΡ ΝΟΎΣΟΙ ΜΕΝ ΑΠΟΦΘΙΝΎΘΟΥΣΙ ΒΡΟΤΟΊΣΙ,

ΠΑΣ ΔΕ ΔΌΜΟΣ ΘΆΛΛΕΙ ΠΟΛΥΓΗΘΉΣ ΕΊΝΕΚΑ ΣΕΊΟ,

ΚΑΙ ΤΈΧΝΑΙ ΒΡΊΘΟΥΣΙ˙ ΠΟΘΕΊ ΔΕ ΣΕ ΚΌΣΜΟΣ, ΆΝΑΣΣΑ,

ΜΟΎΝΟΣ ΔΕ ΣΤΥΓΈΕΙ Σ' ΆΙΔΗΣ ΨΥΧΟΦΘΌΡΟΣ ΑΙΕΊ,

ΑΪΘΑΛΗΣ, ΕΥΚΤΑΙΟΤΆΤΗ, ΘΝΗΤΏΝ ΑΝΆΠΑΥΜΑ˙

ΣΟΥ ΓΑΡ ΆΤΕΡ' ΠΆΝΤ' ΕΣΤΊΝ ΑΝΩΦΕΛΉ ΑΝΘΡΏΠΟΙΣΙΝ˙

ΟΎΤΕ ΓΑΡ ΟΛΒΟΔΌΤΗΣ ΠΛΟΎΤΟΣ ΓΛΥΚΕΡΌΣ ΘΑΛΊΗΣΙΝ,

ΟΎΤΕ ΓΈΡΩΝ ΠΟΛΎΜΟΧΘΟΣ ΆΤΕΡ ΣΈΟ ΓΊΓΝΕΤΑΙ ΑΝΉΡ˙

ΠΆΝΤΩΝ ΓΑΡ ΚΡΑΤΈΕΙΣ ΜΟΎΝΗ ΚΑΙ ΠΆΣΙΝ ΑΝΆΣΣΕΙΣ.

ΑΛΛΆ, ΘΕΆ, ΜΌΛΕ ΜΥΣΤΙΠΌΛΟΙΣ ΕΠΙΤΆΡΡΟΘΟΣ ΑΙΕΊ,

ΡΥΟΜΈΝΗ ΝΟΎΣΩΝ ΧΑΛΕΠΏΝ ΚΑΚΌΠΟΤΜΟΝ ΑΝΊΗΝ.

Της Υγείας

θυμίαμα με μάννα

Περιπόθητη, εράσμια, ζωογόνα, παμβασίλισσα,

άκουσε, μακαρία Υγεία, πλουτοφόρα, μητέρα όλων˙

γιατί από σένα φθίνουν των θνητών οι νόσοι,

κι ανθεί πολυευτυχής κάθε οικία χάρι σε σένα,

και ακμάζουν οι τέχνες˙ σε ποθεί ο κόσμος, άνασσα,

και μόνο ο πάντα ψυχοφθόρος Άδης σε μισεί,

εσύ η αειθαλής, ω πολύευκτη ,ανάπαυμα θνητών˙

γιατί χωρίς εσένα ανώφελα είναι όλα στους ανθρώπους˙

Γιατί  ούτε ο ολβοδότης πλούτος είναι γλυκύς στις ευωχίες˙

γιατί ούτε χωρίς εσένα γίνεται ο άνδρας γέροντα πολύμοχθος˙

γιατί μόνο εσύ σε όλους κυριαρχείς και σ' όλους βασιλεύεις.

αλλά, θεά, έλα στους μυσταγωγούς πάντοτε αρωγός

προστατεύοντας απ' την ολέθρια θλίψη των φοβερών νόσων.

Η Υγιεία είναι μια Ελληνική ιδεατή, ανθρωπόμορφη, δευτερεύουσα θεότητα (παρά τον Ασκληπιο). Ήταν κόρη του Ασκληπιού, και της Ηπιόνης και εκτός από θεά της Υγείας, ήταν θεότητα κάθε καθαρού πράγματος. Στην μυθολογία κατέχει εξέχουσα θέση στην λατρεία του πατέρα της. Ωστόσο, ενώ ο Ασκληπιός συνδέεται άμεσα με την θεραπεία των ασθενειών, η θεά συνδέθηκε με την πρόληψη των ασθενειών και τη διατήρηση της κατάστασης της υγείας. Αδέλφια της θεάς Υγείας ήταν η Ιασώ, η Πανάκεια, η Αίγλη και οι δύο Ασκληπιάδες Ποδαλείριος και Μαχάωνας ένδοξοι γιατροί της θεο-ηρωϊκής εποχής. Όταν αναπτύχθηκε η θρησκεία του Ασκληπιού όλα τα πρόσωπα της οικογενείας του τον περιέβαλαν ως δευτερεύουσες θεότητες καθώς και άλλοι ιδεομορφικοί δαίμονες όπως ο Τελεσφόρος θεότητα της ανάρρωσης.

 _____

Σχετικό παράθεμα: Ο πλήρης Όρκος του Ιπποκράτη

Ὄμνυμι Ἀπόλλωνα ἰητρὸν, καὶ Ἀσκληπιὸν, καὶ Ὑγείαν, καὶ Πανάκειαν, καὶ θεοὺς πάντας τε καὶ πάσας, ἵστορας ποιεύμενος, ἐπιτελέα ποιήσειν κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμὴν ὅρκον τόνδε καὶ ξυγγραφὴν τήνδε.

Ἡγήσασθαι μὲν τὸν διδάξαντά με τὴν τέχνην ταύτην ἴσα γενέτῃσιν ἐμοῖσι, καὶ βίου κοινώσασθαι, καὶ χρεῶν χρηίζοντι μετάδοσιν ποιήσασθαι, καὶ γένος τὸ ἐξ ωὐτέου ἀδελφοῖς ἴσον ἐπικρινέειν ἄῤῥεσι, καὶ διδάξειν τὴν τέχνην ταύτην, ἢν χρηίζωσι μανθάνειν, ἄνευ μισθοῦ καὶ ξυγγραφῆς, παραγγελίης τε καὶ ἀκροήσιος καὶ τῆς λοιπῆς ἁπάσης μαθήσιος μετάδοσιν ποιήσασθαι υἱοῖσί τε ἐμοῖσι, καὶ τοῖσι τοῦ ἐμὲ διδάξαντος, καὶ μαθηταῖσι συγγεγραμμένοισί τε καὶ ὡρκισμένοις νόμῳ ἰητρικῷ, ἄλλῳ δὲ οὐδενί.

Διαιτήμασί τε χρήσομαι ἐπ' ὠφελείῃ καμνόντων κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμὴν, ἐπὶ δηλήσει δὲ καὶ ἀδικίῃ εἴρξειν.

Οὐ δώσω δὲ οὐδὲ φάρμακον οὐδενὶ αἰτηθεὶς θανάσιμον, οὐδὲ ὑφηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε. Ὁμοίως δὲ οὐδὲ γυναικὶ πεσσὸν φθόριον δώσω. Ἁγνῶς δὲ καὶ ὁσίως διατηρήσω βίον τὸν ἐμὸν καὶ τέχνην τὴν ἐμήν.

Οὐ τεμέω δὲ οὐδὲ μὴν λιθιῶντας, ἐκχωρήσω δὲ ἐργάτῃσιν ἀνδράσι πρήξιος τῆσδε.

Ἐς οἰκίας δὲ ὁκόσας ἂν ἐσίω, ἐσελεύσομαι ἐπ' ὠφελείῃ καμνόντων, ἐκτὸς ἐὼν πάσης ἀδικίης ἑκουσίης καὶ φθορίης, τῆς τε ἄλλης καὶ ἀφροδισίων ἔργων ἐπί τε γυναικείων σωμάτων καὶ ἀνδρῴων, ἐλευθέρων τε καὶ δούλων.

Ἃ δ' ἂν ἐν θεραπείῃ ἢ ἴδω, ἢ ἀκούσω, ἢ καὶ ἄνευ θεραπηίης κατὰ βίον ἀνθρώπων, ἃ μὴ χρή ποτε ἐκλαλέεσθαι ἔξω, σιγήσομαι, ἄῤῥητα ἡγεύμενος εἶναι τὰ τοιαῦτα.

Ὅρκον μὲν οὖν μοι τόνδε ἐπιτελέα ποιέοντι, καὶ μὴ ξυγχέοντι, εἴη ἐπαύρασθαι καὶ βίου καὶ τέχνης δοξαζομένῳ παρὰ πᾶσιν ἀνθρώποις ἐς τὸν αἰεὶ χρόνον. παραβαίνοντι δὲ καὶ ἐπιορκοῦντι, τἀναντία τουτέων.

Ορκίζομαι στον θεό Απόλλωνα τον ιατρό και στον θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλων των θεών και των θεαινών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη και την κρίση μου τον όρκο αυτόν και τη συμφωνία αυτή. Να θεωρώ τον διδάσκαλό μου της ιατρικής τέχνης ίσο με τους γονείς μου και κοινωνό του βίου μου. Και όταν χρειάζεται χρήματα να μοιράζομαι μαζί του τα δικά μου. Να θεωρώ την οικογένειά του αδέλφια μου και να τους διδάσκω αυτή την τέχνη αν θέλουν να τη μάθουν, χωρίς δίδακτρα ή άλλη συμφωνία. Να μεταδίδω τους κανόνες ηθικής, την προφορική διδασκαλία και όλες τις άλλες ιατρικές γνώσεις στους γιους μου, στους γιους του δασκάλου μου και στους εγγεγραμμένους μαθητές που πήραν τον ιατρικό όρκο, αλλά σε κανέναν άλλο. Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω. Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακο σε κάποιον που θα μου το ζητήσει, ούτε θα του κάνω μια τέτοια υπόδειξη. Παρομοίως, δεν θα εμπιστευθώ σε έγκυο γυναίκα μέσο που προκαλεί έκτρωση. Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη και τη ζωή και την τέχνη μου. Δεν θα χρησιμοποιώ νυστέρι ούτε σε αυτούς που πάσχουν από λιθίαση, αλλά θα παραχωρώ την εργασία αυτή στους ειδικούς της τέχνης. Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη και φθορά, και ιδίως από γενετήσιες πράξεις με άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους. Και όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευτούν παραέξω δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά. Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τον παραβώ, ας χαίρω πάντοτε υπολήψεως ανάμεσα στους ανθρώπους για τη ζωή και για την τέχνη μου. Αν όμως τον παραβώ και επιορκήσω, ας πάθω τα αντίθετα.

 

- αρχικό κείμενο για το δίδυμο Απόλλωνα-Ασκληπιού, Μπουσουλέγκα Ευγενία 

- απόδοση των Ύμνων Ασκληπιού και Υγείας,  Δ.Π. Παπαδίτσας - Ε. Λαδιά

Johann Wolfgang von Goethe  

 Maximen und Reflexionen (επιλογή)

Οι «Ηθικοί κανόνες και στοχασμοί», όπως θα μεταφραζόταν στη γλώσσα μας ο πλήρης τίτλος – Maximen und Reflexionen – του πεζού αφορισματικού έργου του J. W. v. Goethe (1749-1832), είναι από τα χαρακτηριστικότερα δημιουργήματα του μεγάλου Γερμανού ποιητή, έργο ισάξιο με τον Faust και τον Wilhelm Meister. Σ’ αυτό ο Γκαίτε καταθέτει, με την συμπυκνωμένη μορφή του αποφθέγματος και του αφορισμού, ό τι το διεισδυτικό πνεύμα, η ηθική και καλλιτεχνική ευαισθησία του αποθησαύρισαν κατά τη διάρκεια μακράς και συνειδητά βιωμένης ζωής….

Με συνεκτικό κέντρο την προσωπικότητα του ποιητή, απλώνονται ακτινωτά για όλες σχεδόν τις θεματικές περιοχές της ζωής και του πνεύματος: για το θεό και τη φύση, την ιστορία και την κοινωνία, την Τέχνη, την επιστήμη, την ηθική, την πράξη. Όλα αυτά όμως, όπως παρατηρεί ο H. J. Schrimpf στον δωδέκατο τόμο της «Έκδοσης του Αμβούργου», «στρέφονται γύρω από ορισμένες πρώτες και θεμελιώδεις αρχές της ζωής και του κόσμου, τις οποίες αναζητεί ο Γκαίτε ακατάπαυστα, και τις οποίες προσπαθεί, γεμάτος δέος, να συλλάβει μέσα από διαρκώς νέες διατυπώσεις: τα πρωταρχικά φυσικά και ηθικά φαινόμενα (Die Urphanomene), στα οποία ανάγεται τελικά κάθε επί μέρους έκφανση της ζωής και του κόσμου» - τις εκδηλώσεις του Ενός που συνέχει τα πάντα και που αποκαλύπτει πολλαπλά.

Ο αναγνώστης… πρέπει να έχει κατά νου ορισμένες παραμέτρους της σκέψης του Γκαίτε, οι οποίες δεσπόζουν στην τελευταία περίοδο της ζωής του και σημαδεύουν το όψιμο έργο του, στο οποίο ουσιαστικά ανήκουν οι «Στοχασμοί», αφού οι περισσότεροι έχουν γραφτεί στα χρόνια που ακολουθούν την καμπή από τον 18^ο στον 19^ο αιώνα, δηλαδή όταν ο ποιητής διήνυε την έκτη δεκαετία της ζωής του…

 (σημειώσεις και μετάφραση, Ν.Μ. Σκουτερόπουλος και Κλάους Μπέτσεν)

22

Υπάρχουν άνθρωποι που χτυπούν με το σφυρί εδώ

κι εκεί στον τοίχο και πιστεύουν πως πετυχαίνουν

κάθε φορά το καρφί.

29

Το ουράνιο τόξο που στέκεται επί ένα τέταρτο στον

ουρανό δεν το κοιτάζει πια κανείς.

47

Δεν είναι παράδοξο που λίγο ως πολύ όλοι μας

αρεσκόμαστε στη μετριότητα, γιατί μας αφήνει

στην ησυχία μας∙ δίνει το ευχάριστο αίσθημα που

έχει κανείς όταν συναναστρέφεται τους όμοιούς του.

49

Για την εκλεκτή συναναστροφή έχουν πει ότι σ’ αυ-

τήν η συζήτηση διδάσκει, η σιωπή μορφώνει.

90

Η μεγαλύτερη καλλιέργεια που μπορεί να δώσει ο

άνθρωπος στον εαυτό του είναι να τον πείσει ότι

οι άλλοι δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτόν.

91

Όποιος ψάξει σοβαρά μέσα του θα δει ότι ο εαυτός

του είναι κάτι μισό∙ αν έπειτα, για να γίνει ολόκληρος,

αγγίξει ένα κορίτσι ή έναν κόσμο, τούτο

δεν έχει καμιά σημασία.

109

Γνήσιος σκοταδισμός δεν είναι το να εμποδίζεις να

απλωθεί το αληθινό, το ξεκάθαρο, το χρήσιμο αλ-

λά το να θέτεις σε κυκλοφορία το κίβδηλο.

110

Πολύ ευκολότερα εντοπίζεις την πλάνη παρά ανα-

καλύπτεις την αλήθεια∙ η πλάνη είναι στην επι-

φάνεια και κατά κάποιον τρόπο αντιμετωπίζεται∙ η

αλήθεια βρίσκεται στο βάθος και δεν μπορεί να την

ανιχνεύσει οποιοσδήποτε.

111

Υπάρχουν άνθρωποι που δεν κάνουν ποτέ λάθος,

γιατί δεν αναλαμβάνουν ποτέ κάτι που να έχει

νόημα.

112

Η αλήθεια είναι ένας δαυλός, φοβερά δυνατός όμως∙

γι’ αυτό όλοι προσπαθούμε να την προσπεράσουμε

ανοιγοκλείνοντας τα μάτια και με το φόβο πως θα καούμε.

113

Πάντοτε αυτός που πράττει ενεργεί ασύνειδα∙ συν-

είδηση έχει μόνο ο θεωρών.

114

Η πιο ανόητη απ’ όλες τις πλάνες είναι όταν οι νέοι

με εξυπνάδα πιστεύουν πως θα χάσουν την πρωτο-

τυπία τους αν αναγνωρίσουν μιαν αλήθεια που ήδη

έχει αναγνωριστεί από άλλους.

____

 
Διαβάζοντας πριν από πολλά χρόνια τον Νίτσε να χαρακτηρίζει τις Συνομιλίες με τον Γκαίτε («Η σοφία του Γκαίτε» σε νέα επίτομη έκδοση) του Γιόχαν Πέτερ Έκερμαν «το καλύτερο γερμανικό βιβλίο» (Ο περιπλανώμενος και η σκιά του, εν. 109) νιώσαμε την επιθυμία να δούμε τι ήταν αυτό που έκανε τους δύο φιλοσόφους να δώσουν σε αυτές τόσο βάρος. 

Ο Έκερμαν (1792-1854), ένας επίδοξος ποιητής και λόγιος, ήταν άσημος ώσπου έγινε διάσημος λόγω της επαφής του με τον αναμφισβήτητο κολοσσό της γερμανικής λογοτεχνίας, τον Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (1749-1832). Στα εννιά χρόνια που επισκεπτόταν τον Γκαίτε στο σπίτι του στη Βαϊμάρη, από το 1823 έως το 1832, ο Έκερμαν κατάφερε να συγκεντρώσει και να μας μεταφέρει πολλές από τις απόψεις και τις θεωρίες του Γκαίτε με θέμα, κυριολεκτικά, τα πάντα. Από τη λογοτεχνία μέχρι το θέατρο, από την επιστήμη μέχρι τη ζωγραφική, από την πολιτική μέχρι την ιστορία, από το παρελθόν των αρχαίων Ελλήνων μέχρι το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης, από τον Θεό μέχρι τη Φύση: τίποτα δεν άφηνε αδιάφορο τον Γερμανό δημιουργό. Τα πρώτα δύο μέρη του έργου του Έκερμαν (που είναι και τα σημαντικότερα) εκδόθηκαν το 1836, ενώ το τρίτο και τελευταίο το 1848.

 «Μεγαλειώδης μορφή», «πρόσωπο ρωμαλέο», «αισθανόμουν υπέροχα ζαλισμένος νιώθοντάς τον κοντά μου», «κάθε ρυτίδα γεμάτη έκφραση», «σφριγηλός και αποφασιστικός σαν έφηβος»: αυτοί και παρεμφερείς είναι οι χαρακτηρισμοί του νεαρού φιλόλογου για την (ουσιαστικά πατρική) μορφή του μεγάλου ποιητή. Και δεν φαίνεται να έχει άδικο: ο Γκαίτε έχει περάσει αισίως τα εβδομήντα, αλλά το πνεύμα του είναι αδιανόητα ακμαίο, η επιθυμία του για ζωή και δημιουργία ακατάβλητη. Ο Έκερμαν, σε ρόλο πρωτίστως φιλικού συνομιλητή και δευτερευόντως πιστού στενογράφου, αποδεικνύεται υπερπολύτιμος, όχι μόνο για τον ίδιον (που έτσι έδωσε νόημα στη ζωή του και έμεινε στην ιστορία των γραμμάτων) και για τον ποιητή (που έτσι βρήκε στο πρόσωπό του τον πιο αφοσιωμένο εργοβιογράφο του), αλλά και για εμάς, που μέσα από τις σκέψεις του Γκαίτε βλέπουμε να ζωντανεύει μια ολόκληρη ιστορική εποχή.

Ο Γκαίτε και η εποχή του

Και τι εποχή: ο Γκαίτε έχει ζήσει την Αμερικανική Επανάσταση, τη Γαλλική Επανάσταση, τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Έχει γνωρίσει προσωπικά ή –στην περίπτωσή του ισχύει μάλλον το αντίθετο– τον έχουν γνωρίσει προσωπικά κορυφαίες προσωπικότητες της εποχής, από τον Μότσαρτ και τον Ναπολέοντα (που κουβαλούσε στις εκστρατείες του τον Βέρθερο), μέχρι τον Σίλλερ (με τον οποίο συνεργαζόταν για χρόνια στο θέατρο της Βαϊμάρης), τον Χέγκελ και τη μαμά Σοπενχάουερ, την πιο διάσημη, τότε, γερμανόφωνη συγγραφέα.

Περιττό να πούμε πως ο Γκαίτε αλληλογραφούσε συστηματικά με τους πιο περίβλεπτους συγγραφείς της εποχής του, όπως ο λόρδος Μπάιρον (στις Συνομιλίες έχει την τιμητική του – ο Γκαίτε δεν φείδεται επαίνων για τον Άγγλο ρομαντικό, τον θεωρεί «αναμφίβολα το μεγαλύτερο ταλέντο του αιώνα») και ο Γουόλτερ Σκοτ. Ειδικά για την αγγλική λογοτεχνία, δεν έχει λόγια: τον Σαίξπηρ τον θεωρεί «ένα ον υψηλότερου είδους, που εγώ είμαι υποχρεωμένος να σηκώσω τα μάτια ψηλά για να το κοιτάξω», ενώ παραδέχεται πως «κατά μεγάλο βαθμό η δική μας γραμματεία προήλθε από τη δική τους». Για τον Σαίξπηρ συνεχίζει λέγοντας πως «μας προσφέρει σε ασημένιες φρουτιέρες χρυσά μήλα. Με τη μελέτη των έργων του πετυχαίνουμε τώρα εμείς την ασημένια φρουτιέρα, μόνο που μέσα της δεν έχουμε να βάλουμε παρά πατάτες, αυτό είναι το κακό!». Γενικά, η αγωνία της επίδρασης είναι διάχυτη στη σκέψη του Γκαίτε, που πρώτος έκανε λόγο για τη Weltliteratur, την παγκόσμια λογοτεχνία που γεννιέται στη νεότερη εποχή με την αλληλεπίδραση λαών, εθνών και γλωσσών («Η εθνική Λογοτεχνία δεν έχει πλέον μεγάλη αξία ως έννοια, έχει έρθει η ώρα της παγκόσμιας Λογοτεχνίας» – σήμερα, η πιο σύγχρονη μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας θα μπορούσε να θεωρηθεί το κυβερνοπάνκ και γενικότερα η λογοτεχνία του κυβερνοχώρου).

Συνάμα ο ποιητής σχολιάζει όλα του τα έργα, με αποκορύφωμα τον Φάουστ, το δεύτερο (και καλύτερο) μέρος του οποίου έγραφε τα τελευταία χρόνια της ζωής του (αυτό το αριστουργηματικό έργο είναι ομολογουμένως άνισο, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία). Γενικότερα, οι παρατηρήσεις του Γκαίτε είναι συχνά ιδιαίτερα ειρωνικές, ιδίως όταν στρέφεται ενάντια στους συγχρόνους του Γερμανούς. Ο λογοτεχνικός θαυμασμός του στρέφεται προπαντός προς τους αρχαίους Έλληνες, προβλέποντας πως «εμείς οι φουκαράδες Ευρωπαίοι θα ασχολούμαστε αιώνες και αιώνες μαζί τους και θα ξημεροβραδιαζόμαστε» με τα σπαράγματά τους.

Βαθιά πιστός στον Θεό, ο Γκαίτε ασκεί εντούτοις δριμεία κριτική στους εκκλησιαστικούς θεσμούς: «Υπάρχει μπόλικη ανοησία στα άρθρα της Εκκλησίας. Στόχος της όμως είναι η επιβολή και διατήρηση της κυριαρχίας της, οπότε είναι αναγκασμένη να συντηρεί ένα κοντόθωρο ποίμνιο». Πέραν αυτής της βαρυσήμαντης κριτικής, τον Γκαίτε διακρίνει (προτεστάντης γαρ) ένας αντιρομαντικός πραγματισμός τον οποίο εκτιμήσαμε ιδιαίτερα: «αυτός που πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή μπορεί κάλλιστα να είναι ευτυχής μέσα του, δεν έχει όμως κανένα λόγο να το κάνει και μεγάλο ζήτημα. [...] δεν θα είχα καμιά αντίρρηση να μας δωρίζεται μετά τη ζωή αυτή ακόμα μία, αρκεί να μη συναντήσω εκεί κανέναν απ’ αυτούς που είχαν πιστέψει σ’ αυτήν εδώ, πάνω στη γη. […] Ένας άνθρωπος άξιος όμως και ικανός, που σκοπεύει να κάνει εδώ, πάνω στη γη, κάτι το άξιο λόγου και που γι’ αυτό είναι υποχρεωμένος καθημερινά να μοχθεί, να αγωνίζεται, να δημιουργεί, αυτός αφήνει τον μελλοντικό κόσμο στην ησυχία του και δραστηριοποιείται σε τούτον εδώ».   

Ο Γκαίτε συμβουλεύει

Στις Συνομιλίες ο Γκαίτε δεν αποφεύγει τον συμβουλευτικό τόνο, ενίοτε και τον διδακτισμό. Αλλά τι σημασία έχει, όταν τα περισσότερα από όσα διδάσκει αξίζει να τα λαμβάνουμε υπόψη μας; Κάνει λόγο για τους νέους καλλιτέχνες, που πρέπει να αποφεύγουν την πληθωρική παραγωγή (παραδέχεται πως και ο ίδιος είχε πέσει θύμα της) και έχουν την τάση να είναι «βεβιασμένα ταλέντα». Για τη σημασία του επιμέρους και του ιδιαίτερου, που μόνο μέσω αυτού πρέπει να φτάνει ο καλλιτέχνης στη γενικότητα (εξάλλου, γι’ αυτό είναι καλλιτέχνης και όχι φιλόσοφος). Για τη σπουδαιότητα της εργατικότητας και της αφοσίωσης του καλλιτέχνη, όχι μόνο στην Τέχνη, αλλά και στην Επιστήμη. Για τη σύγκρουση ανάμεσα στην υποκειμενικότητα του Ρομαντισμού και την αντικειμενικότητα του Κλασικισμού («Όλες οι εποχές που βρίσκονται σε υποχώρηση και αποσύνθεση είναι υποκειμενικές, αντίθετα όλες εκείνες που βρίσκονται σε άνθηση έχουν αντικειμενική κατεύθυνση»). Για τις αδιανόητες μικρότητες των καλλιτεχνών, που συχνά έχουν ευτελείς επιδιώξεις πέραν της αισθητικής. Για την έλλειψη πρωτοτυπίας στην τέχνη: παράπονο που εκφράζεται, αν είναι δυνατόν, στις αρχές του 19ου αιώνα! Όλα αυτά δεν είναι απλώς σημαντικά για την εποχή του Γκαίτε. Είναι άκρως επίκαιρα, τα ζούμε μέσα μας και γύρω μας.

Ας επιμείνουμε λίγο σε αυτό το θέμα: ποιος δεν θα προσυπέγραφε την παρακάτω άποψη του Γκαίτε για τον νεωτερικό καλλιτέχνη; «Υπάρχουν πολλοί που διαθέτουν πνεύμα και είναι γεμάτοι γνώσεις, μόνο που είναι συγχρόνως και γεμάτοι φιλαρέσκεια, και δεν έχουν πραγματικά ιερό και όσιο προκειμένου να κερδίσουν τον θαυμασμό της κοντόθωρης μάζας» Ποιος σοβαρός άνθρωπος δεν θα συμφωνούσε πως η μανία με το based on a true story έχει παραγίνει; Επ’ αυτού γράφει ο Γκαίτε: «Με ρωτούν διάφοροι στα γράμματά τους ποια είναι αυτή η πόλη στον Ρήνο στο Χέρμανν και Δωροθέα μου! Λες και δεν είναι καλύτερα να φανταστεί κανείς οτιδήποτε! Ο κόσμος ζητά αλήθεια, ζητά πραγματικότητα και καταστρέφει έτσι την Ποίηση». Πόσο σύγχρονο και ολοένα πιο βάσιμο ακούγεται το εξής παράπονό του: «Βλέπουμε ένα σωρό σημαντικούς ανθρώπους, αλλού ούτε ίχνος από κοινή κατεύθυνση, από κοινότητα ενδιαφερόντων […] Μου θύμισαν τις μπάλες του μπιλιάρδου, οι οποίες κυλούν τυφλά από δω κι από κει πάνω στην πράσινη τσόχα χωρίς να δίνουν σημασία η μία στην άλλη, και που, μόλις συγκρουστούν, σπεύδουν να απομακρυνθούν όσο πιο γρήγορα και πιο πολύ γίνεται η μία από την άλλη». Πόσο απελπιστικά συγκαιρινή, τέλος, μοιάζει η απόφανσή του πως «Τα σημερινά μας ταλέντα είναι ολοκληρωτικά εκτεθειμένα στα βλέμματα της κοινής γνώμης».  

Ο Γκαίτε για την πολιτική και την επιστήμη

Ως προς την πολιτική, ο Γκαίτε είναι ένας «ήπιος αριστοκράτης», όπως τον  χαρακτηρίζει ο Έκερμαν. Φίλος και σύμβουλος του Αρχιδούκα της Σαξονίας-Βαϊμάρης για σχεδόν όλη του τη ζωή, ο Γκαίτε δεν διστάζει να προκρίνει αρκετές φιλελεύθερες και δημοκρατικές απόψεις. Μπορεί να χαρακτηρίζει «ήρωα» τον Ναπολέοντα και να τον θαυμάζει, αλλά δεν ξεχνά να επισημάνει πως ήταν ένας άνδρας «που είχε ποδοπατήσει τη ζωή και την ευτυχία εκατομμυρίων ανθρώπων». Καταδικάζει απερίφραστα την κομματικοποίηση (ναι, δύο αιώνες πριν…) και τον εθνικισμό των καλλιτεχνών, δηλώνοντας πως πατρίδα του ποιητή είναι «το καλό, το ευγενές και το ωραίο» και πως η καλή τέχνη είναι ο μοναδικός του τρόπος να ωφελήσει πραγματικά την πατρίδα του. Στέκεται απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση και στην επερχόμενη τρομοκρατία της, αλλά δηλώνει συνάμα εχθρός της «αυταρχικής αυθαιρεσίας» και «απολύτως πεπεισμένος ότι για οποιαδήποτε μεγάλη επανάσταση ποτέ δεν φταίει ο λαός, αλλά η κυβέρνηση». Και συμπληρώνει εύστοχα: «Απεχθάνομαι αυτούς που εκτελούν [τη βίαιη ανατροπή], όπως και αυτούς που της προσφέρουν τα αίτια».

Ένα άλλο σημείο το οποίο θα προξενήσει πιθανόν εντύπωση στον επίδοξο αναγνώστη των σκέψεων του ποιητή είναι η εμμονή με την επιστήμη. Ο Γκαίτε μιλά διαρκώς για τη φύση και τους νόμους της, για την ανάγκη του δημιουργού να έρθει σε επαφή με τις θετικές επιστήμες και να γνωρίσει τον κόσμο πέρα από τις κοινές, καθημερινές του εμπειρίες (και προκαταλήψεις). Ξεχωριστές σκέψεις όπως η ακόλουθη, «Η Φύση δεν ξέρει από αστεία, είναι πάντοτε αληθινή, σοβαρή, πάντοτε αυστηρή, έχει πάντοτε δίκιο, ενώ τα λάθη και οι πλάνες είναι πάντοτε του ανθρώπου. Τον ανεπαρκή τον απορρίπτει, μόνο στον επαρκή, στον αληθινό και καθαρό υποτάσσεται και του αποκαλύπτει τα μυστικά της», είναι διάχυτες στο έργο και αρκούν για να μας ταρακουνήσουν ώστε να δούμε τον μεγάκοσμο με άλλο μάτι.  

Είναι αδύνατο να συνοψιστούν εδώ οι 850 γόνιμες σελίδες αυτού του έργου. Μας προξένησαν εντύπωση η πρόβλεψη του Γκαίτε ότι ο Καποδίστριας δεν θα είναι για πολύ καιρό ακόμα ηγέτης του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, η προχωρημένη θέση του πως το μέλλον της λογοτεχνίας ανήκει περισσότερο στην πρόζα και λιγότερο στην ποίηση λόγω της αποδυναμωμένης πίστης στο υπερβατικό, καθώς και η κριτική του στον ανθρωποκεντρισμό: «Είναι φυσικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου να θεωρεί τον εαυτό του σκοπό της Δημιουργίας και να αντιμετωπίζει όλα τα άλλα μόνο σε σχέση με τον εαυτό του και στο βαθμό που εξυπηρετούν και ωφελούν τον ίδιο. […] Δεν του περνάει καν από το μυαλό ότι δεν υπάρχει για χάρη του ούτε καν το παραμικρό χορταράκι». Πέραν αυτών, βλέπουμε τον Γκαίτε σε ιδιαίτερες προσωπικές στιγμές (π.χ. όταν μαθαίνει τον τραγικό θάνατο του γιου του), αλλά και σε συζητήσεις με διάφορους σημαίνοντες ανθρώπους της εποχής.

Οι Συνομιλίες με τον Γκαίτε του Έκερμαν δεν είναι ένα συνηθισμένο βιβλίο: δεν έχουμε να κάνουμε με την πιστή καταγραφή των απόψεων κάποιου, αφού πολλές σημειώσεις και ημερολογιακές εγγραφές έχουν γίνει καιρό μετά τις συνομιλίες, συνεπώς έχουν επέλθει οι αναπόφευκτες λεκτικές διαστρεβλώσεις και εννοιολογικές μετατοπίσεις. Συνεπώς, δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε απολύτως σίγουροι τι ακριβώς είπε ο Γκαίτε σε σχέση με το τάδε ή το δείνα ζήτημα. Από την άλλη, η ίδια η επιλογή που έκανε ο Έκερμαν προφανώς είχε ως στόχο να κρατήσει την ουσία των λόγων του Γκαίτε και να παραβλέψει ό,τι δεν είναι (ή, εν πάση περιπτώσει, ό,τι δεν φάνηκε στον Έκερμαν) ουσιώδες. Έχουμε λοιπόν ένα επιλεγμένο ανθολόγιο από σκέψεις του Γκαίτε, το οποίο διανθίζεται από τις απόψεις του Έκερμαν για, και γύρω από, εκείνον. Δύο αιώνες μετά, οι απόψεις ενός από τους τελευταίους Homo universalis του ευρωπαϊκού πνεύματος διατηρούν σε μεγάλο βαθμό την ομορφιά και την ισχύ τους, καθώς όχι μόνο αποτελούν μια ποιητική και στοχαστική αυτοεξέταση του ποιητή, αλλά και συγκεφαλαιώνουν μια ολόκληρη εποχή την οποία δεν είναι ωφέλιμο να αγνοούμε.  

Γιώργος Λαμπράκος, αναδημοσίευση από το bookpress, Νοέμβρης 2014