ΦΑΟΥΣΤ, ΓΚΑΙΤΕ, ΟΨΕΙΣ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΑΙΩΝΩΝ
Posted by Ίδρυμα Ποίησης | Posted in ΟΨΕΙΣ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΑΙΩΝΩΝ | Posted on 9:28 μ.μ.
0
"Φάουστ", Γιόχαν Βόλφγκαγκ Γκαίτε, 1749-1832, Γερμανία
*
"Αχ, μέσα μου φωλιάζουν δυο ψυχές.
Η μια θέλει την άλλη να χωρίσει".
Φάουστ, στ. 1112-13
_____
(αποσπάσματα)
(Πρόλογος στον ουρανό, Ο Κύριος, οι ουράνιες φάλαγγες, μετά ο Μεφιστοφελής)
..............................................................
MEPHISTOFHELES
Da du, o Herr, dich einmal wieder nahst
und fragst, wie alles sich bei uns befinde,
und du mich sonst gewohnlich gerne sahst:
so siehst du mich auch unter dem Gesinde.
Veirzeih, ich kann nicht hohe Worte machen,
und wenn mich auch der ganze Kreis verhohnt;
Mein pathos brachte dich gewiss zum Lachen,
Hatt' st du dir nicht das Lachen abgewohnt.
Von Sonn' und Welten weib ich nichts zu sagen,
ich sehe nur, wie sich die Menschen plagen.
.....................................................................
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Επειδή, Κύριε, ξανά με πλησιάζεις
και ρωτάς πώς πάμε στη δευτέρα παρουσία
και ξέρω πως χαίρεσαι να με κοιτάζεις
σου λέω: ακόμα υπηρετώ την εξουσία.
Συγνώμη, που δεν ξέρω παχιά λόγια να λέω
κι ο κύκλος σου μ' εμέ θέλει να διασκεδάσει,
το πάθος μου θα σου 'δινε ξανά το γέλιο
αν το γέλιο δεν είχες πια ξεχάσει.
Δεν ξέρω να μιλάω για γη και πλανήτες
των ανθρώπων βλέπω μοναχά τις ήττες.
...............................................................
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Άλλο τίποτα δεν έχεις να μου πεις;
Έρχεσαι μόνο για να κατηγορείς;
Το 'να σου βρομάει και τ' άλλο σου ξινίζει;
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Ναι, Κύριε, στραβά βλέπω τον κόσμο ν' αρμενίζει.
Ο άνθρωπος κατάντησε πηγή των στεναγμών,
τόσο που να τον βασανίσω ουδόλως μ' ερεθίζει.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Ξέρεις τον Φάουστ;
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Τον δόκτορα;
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Τον δούλο ημών.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Τι να σας πω! Ωραία σας υπηρετεί!
Ποτό δεν πίνει, ούτε χορταίνει με τροφή!
Ο άνθρωπος έχει τρικυμία στο κρανίο.
Την τρέλα του έστω κι αν τη συγκρατεί,
Τη μια ψάχνει στο ουράνιο πρυτανείο
την άλλη επίγειες χαρές αναζητεί.
Το πιάνει από δω. το φέρνει από κει
μα συγκίνηση στο στήθος του δεν κατοικεί.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Έστω κι αν με υπηρετεί συγκεχυμένα
θα τον οδηγήσω σε δρόμο λαμπερό.
Ο κηπουρός που βλέπει τα δέντρα ανθισμένα
ξέρει πως βρίσκεται σε κόσμο καρπερό.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Πάτε στοίχημα; Μα το 'χετε χαμένο.
Αν την έγκρισή σας εξασφαλίσω
στο μονοπάτι μου τον παρασέρνω.
....................................................
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Σύμφωνοι, λοιπόν, πάει καλά!
Από τη ρίζα ξύλωσε το πνεύμα
κι αν τα καταφέρεις, κρυφά ή φανερά,
πήγαινέ το στα δικά σου τα νερά,
έστω κι αν με ντροπή παραδεχτείς στο τέρμα
πως ο καλός ο άνθρωπος, όσο κι αν σκοτιστεί
ποτέ δεν ξεγλιστράει απ' την αρετή.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Έχει καλώς, σύντομα λοιπόν θα δράσω.
Το στοίχημα δεν πρόκειται να χάσω.
Κι όταν πετύχω το σκοπό μου
επιτρέψτε, θα χαρώ το θρίαμβό μου.
Τη γη θα τρώει και θα χαίρεται
όπως ο θείος μου, ο όφις, που τον ξέρετε!
____
(μέρος πρώτο, νύχτα)
(Ο Φάουστ στο Σπουδαστήριο, ξεφυλλίζει το βιβλίο του Νοστράδαμου, προσπαθώντας να επικοινωνήσει με τα πνεύματα)
.......................................................
Ανώφελες μου είστε, στείρες σκέψεις
τα ιερά σημάδια να μου εξηγήστε
Σεις, πνεύματα, που γύρω μου αιωρείστε
αν με ακούτε απαντήστε με προβλέψεις.
Αχ, η θέα αυτή πώς με αγαλλιάζει
και τις αισθήσεις μου γεμίζει μ' ηδονή
Νιώθω την ιερή χαρά να μ' αγκαλιάζει
και πυρωμένη να κυλάει στο κορμί.
Είναι γραμμένα απ' του Θεού το χέρι
τα σημάδια που μου σιγούν την ταραχή,
με ορμή και μια μυστηριώδη χάρη
σπρώχνουν την καρδιά μου τη φτωχή.
Τις δυνάμεις της μου ξεδιπλών' η φύση;
Είμαι Θεός; Νιώθω σα να πετώ!
.....................................................
σε νιώθω γύρω μου πνεύμα της ικεσίας μου
Φανερώσου!
Αχ, πώς συνεπαίρνει την καρδιά μου
σ' αισθήματα γεμάτα από αγνότητα!
Όλες οι αισθήσεις μου είναι σ' ετοιμότητα!
Σ' εσέ νιώθω ταγμένη την ψυχή μου!
Φανερώσου κι ας χάσω τη ζωή μου.
ΠΝΕΥΜΑ
Ποιος με καλεί;
ΦΑΟΥΣΤ
(αποστρέφει το βλέμμα)
Απαίσια οπτασία!
ΠΝΕΥΜΑ
Εσύ με κάλεσες να 'ρθω,
ζήτησες στη σφαίρα σου να μπω
...και τώρα...
ΦΑΟΥΣΤ
Δεν θέλω τέτοια παρουσία!
ΠΝΕΥΜΑ
Πρώτα μ΄εκλιπαρείς να σου φανερωθώ,
να μ' ακούσεις, να δεις ποιον έχεις κράξει.
Σ' ακούω και δεν μπορώ να κρατηθώ
κι ο υπεράνθρωπος ξαφνικά έχει λουφάξει
...........................................................
Πού'ναι ο Φάουστ, που η φωνή του με καλούσε
Είσαι συ, που τρέμει του το φυλλοκάρδι
όταν με της πνοής μου θωπεύεται το χάδι;
Ένα φοβισμένο τρισάθλιο σκουλήκι;
ΦΑΟΥΣΤ
Να φοβηθώ της φωτιάς την οπτασία;
Είμαι φτιαγμένος απ' τη δική σου την ουσία!
...........................................................
ΦΑΟΥΣΤ
Εσύ π' αδιάκοπα τον κόσμο αλωνίζεις,
πνεύμα εργατικό, πόσο μοιάζω σ' εσένα!
ΠΝΕΥΜΑ
Μοιάζεις με το πνεύμα που γνωρίζεις
κι όχι με μένα!
(το πνεύμα εξαφανίζεται)
ΦΑΟΥΣΤ
(συντετριμμένος)
Όχι μ' εσένα;
Με ποιον, τότε;
Εγώ, εικόνα του Θεού!
Δε μοιάζω ούτε με σένα;
(χτύπημα στην πόρτα)
Ανάθεμα! Ο μαθητής μου θα' ναι!
Την ευτυχία μου ήρθε να καταστρέψει!
Τόσα οράματα χαμένα πάνε,
στείρος υποκριτής θα τα παιδέψει!
(μπαίνει ο φοιτητής του Βάγκνερ με νυχτικό και σκουφί)
........................................................
(στο Σπουδαστήριο)
ΦΑΟΥΣΤ
Και όμως, αχ! Παρ' όλη την επιθυμία
δεν βρίσκω ικανοποίηση καμία.
Γιατί τόσο γρήγορα στερεύει η πηγή
και διψασμένος μένω πάλι σαν τη γη;
.......................................................
Έχω απ' αυτά μεγάλη εμπειρία
εύκολα διορθώνεται το κακό...
......................................................
Μούργο, σταμάτα να γρυλλίζεις,
Σταμάτα να γαυγίζεις!
Σύντροφο τόσο ενοχλητικό
δεν σκοπεύω να κρατήσω.
Ένας από μας θα κάνει πίσω
και θα φύγει απ' αυτό το σπιτικό.
....................................................
Μα τι βλέπω εδώ μπροστά μου;
Λες να με γελά η ματιά μου;
Είναι πραγματικότητα; Σκιά;
Ο μούργος παίρνει όψη μακριά!
..............................................
Τώρα με ιπποπόταμο μου μοιάζει,
με δόντια φοβερά, μάτια φλογισμένα.
..............................................
Σ' αυτό της κόλασης το σπέρμα
η σολομωνική θα βάλει τέρμα.
ΠΝΕΥΜΑΤΑ
Κάποιος είν' φυλακισμένος!
Μην μπείτε, κάνετε τον βλάκα!
Σαν τον ποντικό στη φάκα
πιάστηκε ο κολασμένος.
Αλλά, δώστε προσοχή!
Αν αρχίστε να πετάτε,
πάνω κάτω να γυρνάτε,
με τη πρώτη θα λυθεί.
......................................
ΦΑΟΥΣΤ
Από των τεσσάρων το ρητό θ' αρχίσω
το θεριό για να νικήσω.
......................................
(έχοντας ολοκληρώσει την προσπάθεια εξορκισμού)
Κανένα γνώριμο στοιχειό
δε φωλιάζει στο θεριό.
Μου χαμογελά, θα σκάσω
δεν μπορώ να το δαμάσω.
..........................................
Πίσω απ' το τζάκι έχει χωθεί,
σαν ελέφαντας φουσκώνει,
το δωμάτιο κυκλώνει.
..................................
Σ' άγια φλόγα θα πνιγείς.
Μη σε κάψει,
της Αγίας τριάδος λάμψη!
Μη σε κάψει
της μαγικής μου τέχνης η ορμή.
(η μαγεία που εφαρμόζει για να εξορκίσει το όραμα αποτυγχάνει, φέρνοντας το αντίθετο αποτέλεσμα. Άλλωστε τίθεται σε εφαρμογή η συμφωνία Κυρίου και Μεφιστοφελή, που εμφανίζεται)
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
(μπαίνει, ενώ πέφτει η ομίχλη, πίσω απ' το τζάκι, ντυμένος σαν ταξιδιώτης φοιτητής)
Προς τι η φασαρία; Ο κύριος τι επιθυμεί;
ΦΑΟΥΣΤ
Αυτό ήταν στο μούργο το ψητό!
Ένας φοιτητής; Δεν μπορώ καν να θυμώσω.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Σοφέ μου κύριε, ταπεινά σε χαιρετρώ!
Μ' έκανες με την ψυχή μου να ιδρώσω.
ΦΑΟΥΣΤ
Πώς λέγεσαι;
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Ερώτηση με λίγη σημασία,
για κάποιον που το Λόγο υποτιμά
και τα φαινόμενα ουδολως εκτιμά,
μα εμβαθύνει στων όντων την ουσία.
ΦΑΟΥΣΤ
Ειδικά για το δικό σου ον
το όνομά σου είναι αρκετόν,
Γιατί σ' αποκαλύπτει με σαφήνεια θαυμαστή
ω βελζεβούλη κοσμοχαλαστή.
Ποιος είσαι;
.............................................
(Ο Φάουστ, προβαίνει σε μερική αναγνώριση του δεύτερου, μετά από αυτό του Κυρίου, πνεύματος που επιδιώκει και επικαλείται. Και το ακολουθεί προχωρώντας και πάλι επιστρέφοντας, με μια δραματική επαναγέννηση αλλά και επαναθάνατο, μέχρι το τέλος, μέσα από έξοχα δραματικά-με την έννοια και της τραγικής κωμωδίας-στοιχεία).
(υπολείπονται άλλοι 10.777 στίχοι, εκτός των παραλειφθέντων. θα ήταν ευγενές, ηδονικό και εντυπωσιακό έργο η ανάγνωσή τους).
_____
Ο Γκαίτε χαρακτηρίζει τον Φάουστ "τραγωδία". Και όμως, αυτή η πρώτη εντύπωση θα είναι εν μέρει απατηλή. Γιατί το κωμικό στοιχείο εισβάλλει από την αρχή στον Φάουστ, πολύ νωρίτερα από τις τραγικές σκηνές και τα τραγικά επεισόδια και διεκδικεί μιαν ισοτιμία στην ανάπτυξη του έργου. ο "Φάουστ" ετοιμάζει το έδαφος για το μοντέρνο θέατρο του τέλους του 19ου αιώνα, όπου οι καθαρές μορφές της κλασικής δραματικής τέχνης υποχωρούν σταδιακά, για ν΄ανοίξουν το δρόμο στη μίξη των δυο κλασικών μορφών του θεάτρου: της τραγωδίας και της κωμωδίας. Αν μάλιστα επιχειρήσει κανείς ένα βήμα παραπέρα, ίσως βρει στον Φάουστ τον προπομπό του νατουραλιστικού θεάτρου, που περίπου μισό αιώνα μετά την ολοκλήρωση του Φάουστ θα κατακτήσει τις ευρωπαϊκές σκηνές. Γιατί δυο ψυχές ζουν και μέσα στην κυρία Άλβιγκ στους Βρυκόλακες του Ίψεν ή στη Νόρα στο Κουκλόσπιτο και κυρίως στη Δεσποινίδα Τζούλια του Στρίντμπεργκ.
Πέτρος Μάρκαρης
*
Ο Φάουστ του Γκαίτε υποβαστάζεται από τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα και τη γενική αναταραχή των πνευμάτων που έφερε στη Γερμανία η θρησκευτική μεταρρύθμιση του Λούθηρου. Ο μύθος λοιπόν για τον Φάουστ εγεννήθηκε δύο αιώνες πριν γεννηθεί ο Γκαίτε. Η παράδοση αυτή συγκεντρώθηκε από έναν Λουθηρανό του 16ου αι.στη λεγόμενη "λαϊκή φυλλάδα για τον δόκτορα Φάουστ", η οποία δημοσιεύτηκε στην Φρανγκφούρτη το 1587. Τον αιώνα ακριβώς αυτόν έζησε και ο παράξενος άνθρωπος που λεγόταν δόκτωρ Φάουστ. Ο μύθος για τον Φάουστ όπως και οι μύθοι για τον Χάμλετ , τον Δον Κιχώτη, τον αιώνιο Ιουδαίο και τον Δον Ζουάν, ανήκουν στην κατηγορία εκείνων των μύθων που ονομάζονται μύθοι της ψυχής. Οι μύθοι αυτοί παρουσιάζουν ανθρώπινες μορφές: πραγματικές, μεταπλασμένες όμως πλούσια από την ποιητική φαντασία σε σύμβολα, όπου μέσα η ανθρώπινη ψυχή έβαλε τα αινίγματά της, τα αμαρτήματά της, τα κατορθώματά της και γενικώς τα μεγάλα μεταφυσικά προβλήματα. Είναι μυθολογήματα με κοσμοπλαστική σημασία. Για να γίνει όμως μια ανθρώπινη μορφή σύμβολο των μεγάλων προβλημάτων που συγκλονίζουν κάθε άνθρωπο, πρέπει να είναι προικισμένη με εξαίρετα χαρίσματα και με δυνάμεις αιώνιες, που διεγείρουν τη φαντασία του λαού η οποία μεταπλάθει τη συγκεκριμένη μορφή σε σύμβολο.
Ο Φάουστ, είναι το έργο της ζωής του ποιητού που η δημιουργία του και το εσωτερικό του ωρίμασμα εχρειάσθηκαν κατά βάθος τα εξήντα ώριμα χρόνια της ζωής του Γκαίτε...Το γεγονός ότι η παράδοση αυτή εσυγκλόνισε την ψυχή του νέου Γκαίτε και ότι από την επαφή της με την ύλην αυτήν ανεπήδησε μέσα του η πηγή για την ποιητική του δημιουργία που λέγεται Φάουστ, σημαίνει πως ο ποιητής εταύτισε τη μοίρα του με την φαουστική μοίρα... Ως μόνιμος ένοικος της ψυχής του ποιητού ο μύθος αυτός του Φάουστ ενσαρκώνει τον τύπο του ανθρώπου που επήγασε από το μεγάλο πνευματικό κίνημα της Αναγεννήσεως και της Μεταρρυθμίσεως. Με το κίνημα τούτο εχωρίσθηκε ο νέος άνθρωπος από τον μεσαιωνικό, τον οποίο απαθανάτισε ο Δάντης με την Θεία Κωμωδία. Όμως υπάρχει ένα κοινό γνώρισμα και στους δύο αυτούς τύπους ανθρώπου. Και ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία και ο Γκαίτε στον Φάουστ παρουσιάζουν τον δρόμο της ψυχής, ο οποίος οδηγεί δια μέσου της κολάσεως και του κακού προς την καθαρότητα του αγαθού, προς την κάθαρση του ανθρώπου. Υπάρχει όμως διαχωριστικό γνώρισμα των δύο αυτών αριστουργημάτων του πνεύματος. Η ψυχή του Δάντη είναι στερεά ριζωμένη στην πίστη και την εσωτερική επιβεβαίωση και η πορεία την οποίαν η ψυχή διατρέχει εδώ οδηγεί δια μέσου ενός κόσμου σταθερού και αποκρυσταλλωμένου, ενώ ο άνθρωπος τον οποίον συμβολίζει ο Φάουστ είναι κατά βάθος άπιστος και σε απόγνωση. Ολοένα και καινούρια ερωτήματα ανοίγονται μέσα στην ψυχή αυτού του ανθρώπου, ο οποίος διαψευσμένος οδηγείται από πλάνη σε πλάνη από πόθο σε πόθο. Ο δρόμος τον οποίον έχει ν' ανοίξει η ψυχή του Φάουστ είναι αδιόρατος. Η μία, καθολική πίστη τώρα δεν υπάρχει πια, ο Φάουστ δεν είναι ούτε καθολικός ούτε λουθηρανός, αλλά δεν είναι νοητός δίχως τη διάσπαση της πίστεως και δίχως την Αναγέννηση. Ο άνθρωπος που προέκυψε από αυτήν την καταστροφή του μεσαιωνικού κόσμου δεν έχει την ασφάλεια και την βεβαιότητα που είχε ο μεσαιωνικός. Η καινούρια επιστήμη και φιλοσοφία, το αισθητό κάλλος του κόσμου και η προχριστιανική ομορφιά, όπως την συμβολίζει η ωραία Ελένη, είναι τώρα τόσο ενδυναμωμένα μέσα στον άνθρωπο, ώστε ο Φάουστ τρέπεται προς αυτά με όλη την δύναμη της ψυχής και του πνεύματός του.
Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος
_____
μετάφραση, Πέτρος Μάρκαρης
"Φάουστ", βωβό φίλμ (αποδίδεται τμήμα του έργου). Ο σπουδαστής Βάγκνερ, Φάουστ, Μεφιστοφελής, Μαργαρίτα)
