ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ, ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ή ΜΟΝΟΛΟΓΙΑ
Posted by Ίδρυμα Ποίησης | Posted in ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ή ΜΟΝΟΛΟΓΙΑ | Posted on 5:41 μ.μ.
0
Ανδρέας Κάλβος, Ζάκυνθος 1792 - Λάουθ (Αγγλία) 1869
"Τους στίχους τούτους,...πρωτοτύπως ωραίους, έγραψεν ο Ανδρέας Κάλβος ο Ζακύνθιος..." (1888)... "Οι Ωδές ανοίγουν έναν καινούριο κόσμο ποιητικής αρμονίας" (1889).
Κωστής Παλαμάς
*
Η "ΙΩΝΙΑ'Σ" - αποσπάσματα της οποίας καταχωρούνται από τις ωδές πέμπτη και δέκατη - αποτελεί την προεκδοτική μορφή της συλλογής "Λύρα", γραμμένη με το χέρι του μεγάλου ζακυνθίου. Το σώμα του αυτόγραφου φυλάσσεται στο Τμήμα Χειρογράφων της Βιβλιοθήκης της Αγίας Γενεβιέβης στο Παρίσι. Είναι η μοναδική σωζόμενη χειρόγραφη μορφή της συλλογής. Φυλάσσεται με αύξοντα αριθμό 3408 και δείκτη 1. Για την προέλευση του χειρογράφου και τις τύχες του, στο φ. 1 δεξιά καταχωρείται η σχετική πληροφορία που την υπογράφει ο τελευταίος κάτοχος και δωρητής του Ch. Em Ruelle. Την ύπαρξη του χειρογράφου πρώτος την υπέδειξε, περίπου έναν αιώνα ύστερα από τη συγγραφή του, ο φιλόλογος Ν.Γ. Δρόσος, όπως μαρτυρεί δημοσίευμα της παρισινής εφημερίδας Le Liberal ("Ο Φιλελεύθερος") στο φύλλο 29/30 της 1/14 Δεκεμβρίου 1917.
Γιάννης Δάλλας
*
Είναι αναγκαίο να επισημάνω ότι στα αποσπάσματα της "ΙΩΝΙΑΔΑΣ" (όχι των ΛΥΡΙΚΩΝ), τηρήθηκε απολύτως η ορθογραφία και το τυπικό γραφής του Κάλβου. Στην εκδοτική μορφή οι αλλαγές, ιδίως στην ορθογραφία, είναι πολλές.
*
Οι δυο μοναδικές συλλογές της ποίησης του Ανδρέα Κάλβου, η "Λύρα" ("Ιωνιάς") (1824) και τα "Λυρικά" (1826), συμπεριλαμβάνουν καθεμιά δέκα ωδές και είναι συνυφασμένες με τον Αγώνα του 1821. Μέσα απ' την ποίησή του ζουν οι ιδέες της εποχής του, ο φιλελευθερισμός, που τρέφει τον ξαναγεννημένο Ελληνισμό και την εθνική του υπερηφάνεια.
Ο Κ. Θ. Δημαράς φαντάζεται το νεαρό Κάλβο "με τα βαθιά ανήσυχα μάτια του να παρακολουθεί τις δημοκρατικές γιορτές που οργάνωναν οι Γάλλοι, να βλέπει τους ενθουσιασμούς, να ακούει τους αυτοσχέδιους ρήτορες και ποιητές να βροντοφωνούν τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις τους...Όλες αυτές οι μνήμες πρόκειται αργότερα να αναδυθούν στην ποίηση του Κάλβου που κράτησε πάντα και την παράσταση της ομορφιάς του νησιού του.
Γλώσσα, μέτρο και θεματογραφία, με τη χτυπητή ιδιομορφία τους, είναι τα στοιχεία που καθόρισαν με τρόπο μοιραίο τις παράξενες τύχες αυτής της παράξενης ποίησης. Όταν πρωτοεκδόθηκαν, οι Ωδές του Κάλβου γνώρισαν θερμότατη υποδοχή στο εξωτερικό, κυρίως ανάμεσα στους φιλέλληνες, αλλά στην Ελλάδα συνάντησαν την αδιαφορία αν όχι και την εχθρότητα. Και πάντως γρήγορα ξεχάστηκαν από τους πολλούς. Ώσπου τους ξαναζωντάνεψε ο Παλαμάς με τη διάλεξή του στον ¨Παρνασσό" το 1888. Έκτοτε η ποίηση του Κάλβου γνώρισε φανατικούς υποστηρικτές αλλά και πεισματικούς πολέμιους. Οι πρώτοι έφθασαν να τοποθετήσουν τον Κάλβο πάνω από τον Σολωμό, και οι δεύτεροι αρνήθηκαν στο έργο του κάθε καλλιτεχνική αξία.
Όταν ο Κάλβος έρχεται στο Ναύπλιο το 1826, θα πρέπει να φλέγεται από τη λαχτάρα της έμπρακτης συμμετοχής στον αγώνα. Η καρβοναρική δράση του, που διακόπηκε στη Φλωρεντία, περιμένει τη συνέχισή της, η πατριδολατρική ποίησή του περιμένει να γίνει πράξη. Ιδεολογία και πρακτική τον κάνουν να βλέπει στην επαναστατημένη πατρίδα του το κατάλληλο περιβάλλον όπου θα μπορέσει άξια να προσφέρει τις υπηρεσίες του στη λατρεία του ιδεώδους που ο ίδιος πιστεύει. Όμως στο Ναύπλιο ο Κάλβος δεν μένει παραπάνω από είκοσι μέρες. Μέσα σ' αυτό το μικρό διάστημα, ο δεσμός του με την επανάσταση συντρίβεται. Ταυτόχρονα στομώνει και η έμπνευσή του. Ύστερα απ' αυτή τη χρονιά, το 1826, ο Κάλβος δεν μας άφησε ούτε έναν στίχο. Το όνειρό του ήταν πολύ εύθραυστο για να αντέξει στη συγχώνευση με την τραχιά πραγματικότητα που του αντιστοιχούσε. Φεύγοντας από το Ναύπλιο παραμένει 26 χρόνια στην Κέρκυρα, χωρίς να ανταμώσει ποτέ με τον Σολωμό, αν και για μεγάλο χρονικό διάστημα ζουν και οι δυο στην ίδια πόλη.
Νέος ο Κάλβος, και κάτω από την επίδραση του Φώσκολου αλλά και πριν, είχε γράψει δύο τραγωδίες και άλλα μικρά έργα, πεζά και ποιητικά, στα ιταλικά, αργότερα συνεργάστηκε σε διάφορες εφημερίδες με άρθρα του, και σε όλη του σχεδόν τη ζωή έγραφε γράμματα.
Μιλώντας για τον Καβάφη, τον Σολωμό και τον Κάλβο στο πρώτο από τα δοκίμιά του τα αφιερωμένα στον τελευταίο, ο Σεφέρης λέει: "Οι τρεις μεγάλοι...ποιητές μας που δεν ήξεραν ελληνικά" και στο δεύτερο" Είναι παράξενο να συλλογίζεται κανείς ότι από τους τέσσερεις ποιητές πρώτου μεγέθους που άκμασαν ή άρχισαν να γράφουν τον περασμένο αιώνα, τον Κάλβο, το Σολωμό, τον Παλαμά, τον Καβάφη οι τρεις (Κάλβος, Σολωμός, Καβάφης)...έχουν δυο μητρικές γλώσσες, μια ξένη και έπειτα την Ελληνική... Σχετικά με τον Κάλβο, "με είδεν το πέμπτον του αιώνος εις ξένα έθνη", λέει ο ίδιος. "Μια τέτοια ζωή δεν βοηθάει βέβαια τη γλώσσα που βλασταίνει μέσα μας", συμπληρώνει ο Σεφέρης.
Δεν είναι λοιπόν τυπική η αντιφατικότητα του Κάλβου, όπως δεν είναι και η ανισότητά του. Στο έργο του αντιπαλεύουν η ποίηση και η γλώσσα, μια ποίηση πηγαία και μια γλώσσα πλαστή. Η πάλη τους έχει όλη τη θλιβερή αγριότητα του αδελφοσκοτωμού. Μολοντούτο, με την ποίηση του Κάλβου η γλώσσα μας παίρνει την εκδίκησή της από τους βασανιστές της. Ακόμη και τόσο οικτρά κακοπαθημένη, κατορθώνει να αναρριχηθεί ευσταλής στις κορυφές των καλβικών ωδών, που μερικές τους είναι από τις υψηλότερες του ποιητικού μας λόγου. Αξίζει να σκεφθούμε πόσο περισσότερες θα ήταν αυτές αν ο Κάλβος γνώριζε την ευτυχία να έχει στα χέρια του ένα γλωσσικό όργανο υγιές και αμαγάριστο.
Για μια εξαντλητική γνωριμία με τον Ανδρέα Κάλβο αξεπέραστο είναι το τεύχος 1946
της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, ενώ για μια προσέγγιση ταυτόχρονα ανθρώπινη αλλά και ορθολογισμένη, εξαιρετικά ευαίσθητη αλλά και δίκαια αυστηρή, εμπνευσμένη αλλά και μετρημένη είναι εξαιρετικά τα τρία κείμενα το Γ. Σεφέρη στις "Δοκιμές" του.
Ο τάφος του, στο Λάουθ, ως το 1960 αγνοούσαμε πού βρισκόταν. Τέλος ανακαλύφθηκε και τα οστά του μεταφέρθηκαν στη Ζάκυνθο. Εξακολουθούμε όμως να μην ξέρουμε πώς ήταν η μορφή του. Δεν μας έχει παραδοθεί καμιά προσωπογραφία του.
Λ.Ζ.
*
Πρέπει να αναφερθεί ότι στους σύγχρονους συστηματικούς μελετητές της ζωής και της ποίησης του Ανδρέα Κάλβου συμπεριλαμβάνεται και ο Νάσος Βαγενάς.
*
Πρόλογος στη "Λύρα"
Πολυτέκνου θεάς, ώ Μνημοσύνης
θρέμματα πτερωτά, χαραί του ανθρώπου,
και των μακάρων Ολυμπίων αείμνηστα
κ' ευτυχή δώρα, επί τα νώτα ακάμαντα
των ζεφύρων πετάξατε ταχέως.
Εσάς προσμένει η γη μου, εκεί τα σφάγια
και τ' άνθη εκεί πλουτίζουσι και η σμύρνα
χιλίους ναούς, τους έκτισαν ανίκητα
της ιεράς Ελευθερίας τα χέρια.
Ήλθεν η ποθειτή ώρα, στολίζουσι
την κεφαλήν σεβάσμιον της Ελλάδος
οι δάφναι, φύλλα αμάραντα θριάμβων,
και σεις χρυσά, σεις αμβοσίοδμα ρόδα
του παραδείσου ελικωνίου, συμπλέξατε
σήμερον τον αγνόν στέφανον, μόνη,
αμάργαρος, ολόγυμνος, αυτάγγελτος
το καθαρόν του ουρανού αναβαίνει
η Αρετή, αλλ' αν οι Πιερίδες
την λαμπράν της χαρίσωσιν ακτίνα,
αφθόνητος τιμάται, επαινουμένη,
τους επιγείους χωρούς τότε δεν φεύγει.
*
ΙΩΝΙΑ΄Σ
ΩΔΗ ΠΕΜΠΤΗ
Εις Μούσας
................................................
[ δ ' . ]
Χαίρετε ω κόραι, χαίρετε
φωναί οπού τα δείπνα
των Ολυμπίων πλουτίζετε
με χορών ευφροσείνας
κ' εύριθμον μέλος.
[ ε ' . ]
Σεις τα αιθέρια νεύρα
της φόρμιγγος κροτείτε,
και τα θηρία, και τ' άλση
χάνονται από το πρόσωπον
της γης πλατείας.
[ στ ' . ]
Όπου τρέμουσιν άπειρα
τα φώτα της νυχτός,
εκεί υψηλά πλατύνεται
ο γαλαξίας και χύνει
δρώσου σταγόνας.
..............................
[ η ' . ]
Ούτω υπό τους δακτύλους σας
η Ελικώνιος λύρα,
τρέμει, και τ' άνθη αμάραντα
της αρετής γεμίζουν
πάσαν καρδίαν.
..............................
[ ια ' . ]
Δια παντός μοιράσατε
θείαι παρθένοι την δίκην,
δια παντός χαρίσατε
των ανθρώπων αισθήσεις
υψηλονόους.
[ ιβ ' . ]
Αφρίζουν τα ποτήρια
της αδικίας, δηνάσται
πολλοί και διψασμένοι
ιδού τ' αδράχνουν, γέμουσι
μέθης και φόνου.
[ ιγ ' . ]
Τώρα ναι τώρα αστράψατε
ω Μούσαι, τώρα αρπάξετε
την πτερωτήν βροντήν,
κατά σκοπόν βαρέσατε
μ' εύστοχον χείρα.
[ ιδ ' . ]
Φυλάξετε τους ύμνους
δια τους δικαίους, μόνον
εις αυτούς την ειρήνην,
και τους χρυσούς στεφάνους
εις αυτούς δώτε.
.....................................
ΩΔΗ ΔΕΚΑΤΗ
Ο Ωκεανός
[ α ' . ]
Γη των θεών φροντίδα,
Ελλάς ηρώων μητέρα,
φίλη, γλυκεία πατρίδα μου
νύκτα δουλείας σ' εσκέπασε,
νύχτα αιώνων.
.....................................
[ γ ' . ]
Και εις την σκοτιάν βαθείαν,
εις το απέραντον διάστημα,
τα φώτα σιγαλέα
κινόνται των αστέρων
λελυπημένα.
[ δ ' . ]
Εχάθηκαν η πόλεις,
εχάθηκαν τα δάση,
κ' η θάλασσα κοιμάται
και τα βουνά, και ο θόρυβος
παύει των ζώντων.
....................................
[ στ ' . ]
Αλλά των μακαρίων
σταύλων ιδού τα ηώα
κάγκελλα η ώραι ανοίγουσιν,
ιδού τα ακάμαντα άλογα
του ηλίου εκβαίνουν.
[ ζ ' . ]
Χρυσά, φλογώδη καίουσι
τους δρόμους του αέρος
τα αμιλλητήρια πέταλα,
τους ουρανούς φωτίζουσι
λάμπουσαι η χαίται.
[ η ' . ]
Τώρα εξανοίγει τ' άνθη
εις τον δροσώδη κόλπον
της γης η αυγή, και φαίνονται
τώρα των πολυπόνων
ανδρών τα έργα.
.....................................
[ ια ' . ]
Ο αετός αφίνει
τους κρημνούς υψιλούς
κτυπάουσιν η πτέρυγες
τα νέφη, και τον όλυμπον
η κλαγγή σχίζει.
......................................
_________
ΤΑ ΛΥΡΙΚΑ
ΩΔΗ ΕΒΔΟΜΗ
Το φάσμα
α'
Το πνεύμα μου σκοτίζεται,
η γη υπό τα ποδάριά μου
γέρνει, αθελήτως τρέχω
ωσάν από μίαν ράχην
βουνού, εις λαγγάδι.
β'
Με σέρνει η τύχη. Ω, πόση
νύχτα εμαζώχθη αυτούθε
και φόβος, όπου πέφτοντας
εμβαίνω, σπήλαιον είναι
ή χάσμα του άδου;
..................................
ιγ'
Εγκρημνισμέναι πόλεις
φαίνονται αυτού και λείψανα
πύργων, ναών, χωρίων,
άροτρα, βάρκες και άρματα
ημελημένα.
....................................
ιε'
Μεγάλη, τρομερή,
με τα πτερά απλωμένα
καθώς αετός ακίνητος
κρέμεται στον αέρα
ψηλά η Διχόνοια.
ιστ'
"Εγώ" φωνάζει "εγώ
από τον κόσμον έσβυσα
ένα λαόν, και ταύτην
την γην εξολόθρευσα
τώρα εορτάζω.
..................................
ιη'
Ελύθη, ελύθη ως όνειρον
το φάσμα. Καθαρώτατος
ο αέρας καταβαίνει
και δροσίζει τα χείλη μου
και την ψυχήν μου.
.................................
κβ'
Αλλ' έφθασεν η ημέρα
κινδύνου, η δοξασμένη
δάφνη της κεφαλής σου
τρέμει, κι ο εχθρός προσέχει
να την αρπάξη.
κγ'
Μάθε ότι εις τους χορούς
των πολέμων, ως έσωσεν
η ανδρεία τον στρατιώτην,
ούτω εις αυτούς η ομόνοια
σώνει τα έθνη.
*
Επισημείωσις του Ανδρέα Κάλβου
...Οι στίχοι τους οποίους εμεταχειρίσθην εις την κατασκευήν των ωδών μου συνίστανται εκ συνιζήσεων και τόνων, και λέγονται επτασύλλαβοι με πρόσθεσιν πεντασυλλάβου... Οι στίχοι του προλόγου λέγονται τραγικοί ή ενδεκασύλλαβοι, και οι ποιηταί τους μεταχειρίζονται εις σύνθεσιν θεατρικών και λυρικών ποιημάτων, συνίστανται δε και αυτοί εκ συνιζήσεων και τόνων, δέχονται δε, μετά τον τελικόν της δεκάτης, ή μίαν ή και δύο συλλαβάς, ενίοτε όμως τελειώνουσι με τον της δεκάτης τόνον...
*
Τα (ανεκπλήρωτα) σχέδια του Ανδρέα Κάλβου, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην επισημείωση:
... Εις το ερχόμενον, εάν μου φθάση η ζωή και η τύχη μου δώσει αρκετήν ησυχίαν, θέλω, ως παράδειγμα, προβάλειν στίχους ηρωικούς υμνούντας τους κατά των ανιλεών τυράννων της πατρίδος θριάμβους του σταυρού και της των προμάχων μας αρετής, κατά δε το παρόν άλλους παρά τους άνωθεν δεν δύναμαι να προσφέρω.
