Ίδρυμα Ποίησης / Poetry Foundation Το ποίημα είναι ένας μικρός άγγελος από δέντρο κι από στάρι.., Γιώργος Τσακιράκης Κρης / The poem is a little angel from tree and from wheat.., George Tsakirakis Κris

Jorge Luis Borges / Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Αργεντινή

(24 Αυγούστου 1899 Μπουένος Άιρες- 14 Ιούνη 1986 Γενεύη)

Ο Μπόρχες, ακολουθώντας μια πορεία σταδιακής τύφλωσης για είκοσι περίπου χρόνια και ολικά τυφλός στα τελευταία, ήταν από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του εικοστού αιώνα με ποίηση, διηγήματα, δοκίμια, κινηματογραφικά σενάρια.

Χωρίς παρεμβάσεις, παρατίθενται προσωπικές του σκέψεις και θέσεις:

«Χωρίς να το έχω προσχεδιάσει, αφιέρωσα την ήδη μακριά ζωή μου στη λογοτεχνία, στη διδασκαλία, στην απραξία, στην ήρεμη περιπέτεια της συζήτησης, στη φιλολογία, που την αγνοώ, σ’ αυτή τη μυστήρια μανία, το Μπουένος Άιρες, και στις περιπλοκότητες που, όχι χωρίς κάποια δόση υπεροψίας, αποκαλούνται μεταφυσική. Ταυτόχρονα, δεν έλειψε από τη ζωή μου και η φιλία ανθρώπων, που είναι και το ουσιαστικότερο. Πιστεύω πως δεν έχω ούτε έναν εχθρό ή, αν έχω κάποιους ποτέ δεν με άφησαν να το καταλάβω. Η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν μπορεί να μας πληγώσει, παρά μόνο εκείνοι που αγαπάμε […]

Ο εκδότης μου, ο Κάρλος Φρίας, με προέτρεψε […]να διατυπώσω την αισθητική μου. Τόσο η πενία μου όσο και η βούλησή μου είναι αντίθετες σ’ αυτή την προτροπή. Δεν έχω καμιά αισθητική θεωρία. Ο χρόνος με δίδαξε ορισμένα τεχνάσματα: ν’ αποφεύγω κάποια συνώνυμα, που έχουν το μειονέκτημα να υποβάλλουν φανταστικές διαφορές. Ν’ αποφεύγω ισπανισμούς, αρχαϊσμούς και νεολογισμούς. Να προτιμώ τις καθημερινές λέξεις αντί για τις εντυπωσιακές. Να παρεμβάλλω σε μια διήγηση δευτερεύοντα περιστατικά, τα οποία τα απαιτεί πια ο αναγνώστης. Να επινοώ μικροασάφειες, εφόσον, αν η πραγματικότητα είναι ακριβής, η μνήμη δεν είναι. Να εξιστορώ τα περιστατικά (αυτό το διδάχτηκα από τον Κίπλιγκ και τις ισλανδικές σάγες) σαν να μην καταλαβαίνω εντελώς. Να μην ξεχνώ ότι όλοι αυτοί οι κανόνες δεν είναι υποχρεωτικοί και ότι, με τον καιρό, αναγκάζεσαι να τους καταστρατηγείς. Τέτοιου είδους τεχνάσματα δεν διαμορφώνουν βέβαια μια αισθητική. Άλλωστε είμαι δύσπιστος ως προς τις αισθητικές. Κατά κανόνα δεν απέχουν πολύ από το να είναι άχρηστες γενικεύσεις που ποικίλλουν από συγγραφέα σε συγγραφέα ή ακόμα από κείμενο σε κείμενο και δεν μπορούν να είναι παρά περιστασιακά ερεθίσματα ή εργαλεία […]Ένας τόμος, αυτός καθεαυτόν, δεν αποτελεί αισθητικό γεγονός, είναι ένα φυσικό αντικείμενο ανάμεσα στα άλλα. Το αισθητικό γεγονός συντελείται μόνο όταν γράφεται ή όταν διαβάζεται. Είναι κοινός τόπος να πει κανείς ότι ο ελεύθερος στίχος δεν είναι τίποτα άλλο από μια τυπογραφική επίφαση. Σκέφτομαι πως πίσω από τον ισχυρισμό αυτό κρύβεται ένα ψέμα. Πέρα από τον ρυθμό, η τυπογραφική μορφή του στίχου χρησιμεύει στο να προαναγγέλλει στον αναγνώστη ότι αυτό που πρέπει να περιμένει είναι ποιητική συγκίνηση και όχι πληροφόρηση ή συλλογισμοί […]

Η ποίηση δεν είναι λιγότερο μυστηριώδης από τα υπόλοιπα στοιχεία του κόσμου. Ένας ή δυο πετυχημένοι στίχοι δεν μπορούν να εξάπτουν την ματαιοδοξία μας, αφού είναι δωρεά της Τύχης ή του Πνεύματος. Μόνο τα λάθη είναι δικά μας. Ελπίζω ο αναγνώστης να ανακαλύψει στις σελίδες μου κάτι που να αξίζει τον κόπο να διατηρηθεί στη μνήμη του. Σ’ αυτό τον κόσμο η ομορφιά είναι κάτι κοινό».

*

«Είμαι στρατευμένος στη λογοτεχνία, δεν κάνω στρατευμένη λογοτεχνία. Εχω πολιτικές απόψεις και μάλιστα, συχνά, έντονες. Προσπαθώ μόνο να τις αφήσω έξω από το λογοτεχνικό μου έργο. Οταν γράφω, προσπαθώ να τις βάλω στην άκρη, να τις ξεχάσω. Κι αυτό, γιατί οι πολιτικές μου απόψεις είναι ρηχές, ενώ το έργο μου είναι, νομίζω, βαθύτερο. Είμαι, δηλαδή, στρατευμένος προσωπικά σαν άτομο και όχι σαν συγγραφέας. Οι πολιτικές μου απόψεις είναι επικαιρικές».

*

«Δεν πιστεύω πως είμαι τυπικά Αργεντινός συγγραφέας χαρακτηριστικός. Οσο γι' αυτό που λέτε πως ίσως είμαι "Κανένας", αυτό είναι πολύ μεγάλο πράγμα και πολύ δύσκολο· δεν μου αξίζει τέτοια τιμή. Υπάρχει αλήθεια ένα στοιχείο επικό μέσα στο έργο μου, που το διαπερνάει απ' άκρη σ' άκρη. Είναι όμως διάσπαρτο, γι' αυτό χαίρομαι πολύ όταν τούτο γίνεται αντιληπτό».

*

"Αυτό που έχει σημασία στη λογοτεχνία είναι η ειλικρίνεια. Για να γράψω έναν μύθο, πρέπει να τον πιστεύω, τουλάχιστον την ώρα που τον γράφω".

*

Στο χρυσαφένιο απόγεμα

ή και, μπορεί, σε μια μορφή γαλήνης

που σύμβολό της να ’ναι αυτό το χρυσαφένια απόγεμα,

ο άνθρωπος αυτός τακτοποιεί τα βιβλία

πάνω στα ράφια που περιμένουν

και νιώθει την περγαμηνή, το δέρμα, το πανί

και την ηδονή που σου δίνει

η πρόβλεψη μιας συνήθειας

κι η καθιέρωση κάποιας τάξης.

Ο Στίβενσον κι εκείνος ο άλλος σκοτσέζος, ο Άντριου Λανγκ,

θα συνεχίσουν εδώ, με τρόπο θαυμαστό,

τη μακριά συζήτησή τους που σταμάτησαν

οι θάλασσες και ο θάνατος

και όσο για τον Ρέγιες, είναι βέβαιο πως δεν θα ενοχληθεί

που θα συνορεύει με τον Βιργίλιο.

(Η ταξινόμηση μιας βιβλιοθήκης είναι η άσκηση

με ηρεμία και απλότητα

της τέχνης της κριτικής).

Ο άνθρωπος αυτός που είναι τυφλός,

ξέρει πως δεν μπορεί πια να διαβάσει

τα περίφημα βιβλία που ψηλαφίζει

και πως δεν πρόκειται να τον βοηθήσουνε να γράψει

εκείνο το βιβλίο που τελικά θα μπορούσε να τον δικαιώσει.

Όμως τούτο το βράδυ, που ίσως και να ’ναι χρυσαφένιο

χαμογελάει για την παράξενη μοίρα

και νιώθει εκείνη την ξεχωριστή ευχαρίστηση

που δίνουν τα παλιά, αγαπημένα πράγματα.

*

Εγκώμιο της σκιάς

Τα γερατειά (όπως τ’ αποκαλούν οι άλλοι)

μπορεί και να ’ναι ο καιρός της ευτυχίας μας.

Το ζώο έχει πια πεθάνει ή πεθαίνει όπου να ’ναι.

Απομένει μονάχα ο άνθρωπος κι η ψυχή του.

Ζω ανάμεσα σε θαμπές και διάφανες μορφές

που ακόμα δεν έχουν γίνει απόλυτο σκοτάδι.

Το Μπουένος Άιρες

που παλιά μοιραζόταν σε φτωχογειτονιές

προς τη μεριά του απέραντου κάμπου,

έγινε πάλι το νεκροταφείο Ρεκολέτα, η πλατεία Ρετίρο,

τα δρομάκια της παλιάς πόλης

και τα ετοιμόρροπα παλιά σπίτια

μια περιοχή που ακόμα λέμε Νότο.

Πάντοτε στη ζωή μου όλα ήρθαν άφθονα.

ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης έβγαλε τα μάτια του για να σκέφτεται.

ο χρόνος ήταν ο δικός μου ο Δημόκριτος.

Αυτό το μισοσκόταδο σέρνεται αργά αργά και δεν πληγώνει.

κυλάει πάνω σε μια ήρεμη πλαγιά

και μοιάζει σα να είναι η αιωνιότητα.

Οι φίλοι μου δεν έχουν μορφή

οι γυναίκες είναι όπως ήταν εδώ και πολλά χρόνια,

μπερδεύεται η μια γωνιά του δρόμου με την άλλη,

δεν έχουν γράμματα οι σελίδες των βιβλίων.

Όλα αυτά θα ’πρεπε να με τρομάζουν

όμως αφήνουν μια γεύση γλυκιά, μια επιστροφή.

Από τα τόσα κείμενα που έχουν γραφτεί πάνω στη γη

λίγα μονάχα έχω διαβάσει

κι αυτά τα ίδια συνεχίζω να διαβάζω με τη μνήμη,

να τα διαβάζω και να τα μεταπλάθω.

Απ’ το Νοτιά, τη Δύση, την Ανατολή και το Βοριά,

συγκλίνουν οι δρόμοι που μ’ οδήγησαν

στο μυστικό μου κέντρο.

Οι δρόμοι αυτοί ήταν αντίλαλοι και βήματα,

γυναίκες, άντρες, αγωνίες, αναβιώσεις,

μέρες και νύχτες,

λήθαργοι κι όνειρα,

η καθεμιά στιγμή του χτες,

του κάθε χτες του κόσμου,

το κραταιό σπαθί του δανού και η σελήνη του πέρση,

τα έργα των νεκρών,

ο έρωτας που βρήκε ανταπόκριση, τα λόγια,

ο Έμερσον και το χιόνι, τόσα και τόσα…

Τώρα μπορώ να τα ξεχάσω. Φτάνω στο στόχο μου,

στην άλγεβρά μου, στην κλείδα

και στον καθρέφτη μου.

Σύντομα θα ξέρω ποιος είμαι.

*

Περικοπές από ένα απόκρυφο ευαγγέλιο, επιλογή

3. Δυστυχισμένοι οι πτωχοί τω πνεύματι, γιατί έτσι όπως ήταν πάνω στη γη, θα είναι και κάτω από τη γη.

4. Δυστυχισμένοι όσοι θρηνούν, γιατί πια απόχτησαν τη θλιβερή συνήθεια του θρήνου.

7. Ευτυχισμένος όποιος δεν επιμένει πως έχει δίκιο, γιατί κανείς δεν έχει ή έχουν όλοι.

9. Ευλογημένοι οι ειρηνοποιοί, γιατί δεν θα καταδεχτούν τη διχόνοια.

14. Κανείς δεν είναι το αλάτι της γης, μα και κανένας δεν υπάρχει που να μην ήταν σε κάποια στιγμή της ζωής του.

_____

«Τα μέλη της Ισπανικής Βασιλικής Ακαδημίας θέλουν να επιβάλουν στην ήπειρό μας τις φωνητικές τους ανικανότητες, προτρέποντάς μας να χρησιμοποιούμε χονδροειδείς μορφές όπως salmos αντί psalmos (ψαλμός), neuma αντί για pneuma (πνεύμα), sicologia αντί psicologia (ψυχολογία) κ.λπ. Τώρα τελευταία μάλιστα τους ήρθε να γράφουν αντί για βίκιγκ «βίκιγκο». Υποθέτω ότι σε λίγο θ' ακούσουμε να μιλάνε και για το έργο του Κίπλιγκο».

μετάφραση, Δημήτρης Καλοκύρης