Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ, ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΧΕΝΤΕΡΛΙΝ / ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΜΗΝΥΜΑ ΘΕΑΤΡΟΥ, ΣΕΛΙΔΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ
Posted by Ίδρυμα Ποίησης | Posted in ΣΕΛΙΔΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ | Posted on 8:27 μ.μ.
0
Friedrich Holderlin, Φρίντριχ Χέλντερλιν ( Λάουφεν Δυτικής Γερμανίας, 1770- Τυβίγγη 1843)
***
Ο φίλος του Χέλντερλιν, ποιητής Gustab Schwab, όταν πληροφορήθηκε τον θάνατό του , είπε:
"Ist von uns ein Dichter ubergegangen,
ών ο κόσμος ουκ έστιν άξιος".
(Έφυγε ανάμεσά μας ένας Ποιητής
για τον οποίο δεν ήταν άξιος αυτός ο κόσμος)
...και ο ετεροθαλής αδελφός του, ενταφιάζοντας τη σορό στο κοιμητήριο της Τυβίγγης, χάραξε πάνω στην πλάκα ένα απόσπασμα από τη λυρική σύνθεση του Χέλντερλιν "Ειμαρμένη":
"Η ιερή καταιγίδα ας σωριάσει τον τοίχο της φυλακής μου
και το πνεύμα, ελεύθερο και μεγαλοπρεπές,
ας συναντήσει τη χώρα του Αγνώστου".
Ο Χέλντερλιν, σε ηλικία μόλις 33 ετών, είναι παράφρων πλέον. Οι φίλοι του διηγούνται πως όταν έμαθε ότι οι Έλληνες επαναστάτησαν εναντίον των Τούρκων απέκτησε, αίφνης, από την συγκίνηση προφανώς, την πνευματική του διάυγεια σε σημείο ώστε να πιστεύουν ότι είχε ανακτήσει την υγεία του, οριστικά πλέον. Δυστυχώς αυτό δεν θα συμβεί. Τέλος, στις 7 Ιουνίου του 1843 ο μεγάλος ελληνολάτρης ποιητής θα αποδημήσει ήρεμα σε ηλικία 70 ετών, έχοντας ζήσει μεγάλα γεγονότα της εποχής του, όπως η Γαλλική και η Ελληνική Επανάσταση, και έχοντας γνωρίσει και συνδεθεί με μεγάλα πνεύματα, όπως ο Schiller και ο Goethe.
Απ' την αγαπημένη του Susette, που την ονομάζει Διοτίμα, εμπνέεται θαυμάσιους περιπαθείς στίχους. Εμπνέεται επίσης το λαμπρό λυρικό πεζογράφημα "Υπερίων", με θέμα την Ελληνική Επανάσταση του 1770. Στο Homburg, όπου εγκαθίσται μετά την Φραγκφούρτη, γράφει και την τραγωδία " Ο θάνατος του Εμπεδοκλή", που μολονότι παρέμεινε ημιτελής δεν παύει, ωστόσο, να αποτελεί ένα από τα κορυφαία δημιουργήματα της γερμανικής δραματικής ποίησης. Μετά την αποτυχία να καταλάβει την έδρα της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας, ο πράος ποιητής γίνεται αγνώριστος. Διασχίζει τη Γαλλία πεζοπορώντας και φτάνει στη μητρική εστία σε τρισάθλια κατάσταση. "Με χτύπησε ο Απόλλων", απαντά στους φίλους που τον επισκέπτονται. Η χαριστική βολή έρχεται με τον θάνατο της"Διοτίμας".
***
Στον "Θάνατο του Εμπεδοκλή" πραγματεύεται με καταπλητική ποιητικότητα και δραματικότητα τη ζωή του φιλόσοφου Εμπεδοκλή από τον Ακράγαντα της Σικελίας (γέννηση περίπου 494 π.Χ) που είχε γοητεύσει τους συγχρόνους του με την πολύτροπη σοφία του. Ο Εμπεδοκλής δεν ήταν μόνο πολιτικός και φιλόσοφος αλλά και ρήτορας, υγειονολόγος, μηχανικός, μουσικός, ποιητής, , θαυματοποιός, μάντης και προφήτης, κατά τον Δ. Λαέρτιο (VIII, 66) και προσκυνήθηκε σαν θεός από τους Σελινούντιους. Διάφοροι θρύλοι έλεγαν ότι θεράπευε το γήρας, κατέπαυε ανέμους και θύελλες, επανέφερε νεκρούς στη ζωή...
Τελικά ήλθε η "ύβρις". Όπως μας αναφέρει ο Τίμαιος, ο ίδιος παρουσίαζε τον εαυτό του ως θεό:
"Χαίρετε εγώ δ' υμίν άμβροτος,
ουκ έτι θνητός παλεύμαι".
( Χαίρετε. εγώ είμαι αθάνατος τώρα,
δεν συγκαταλέγομαι μεταξύ των θνητών)
Στην τραγωδία, αυτή η "ύβρις", στην οποία διολίσθησε, φαίνεται ότι τον κατατρύχει και αποτελεί μια απ' τις αιτίες των μεταπτώσεών του αλλά και της τελικής του απόφασης (ένας απ' τους θρύλους λέει ότι έπεσε μέσα στην Αίτνα), παράλληλα με το γεγονός ότι γίνεται μισητός στους Άρχοντες (Κριτία) και στους ιερείς (Αρχιερέας Ερμοκράτης) που παρασύρουν και τον λαό, γιατί, βέβαια, δεν επιθυμούν να ελέγχει το λαό και να είναι αγαπητός σ' αυτόν. Έτσι αποφασίζει να φύγει προς την κορυφή της Αίτνας. Όλοι τελικά μεταστρέφονται (οι ταγοί και οι ιερείς γιατί φοβούνται τη μήνι του λαού εναντίον τους, κάτι που τελικά επισυμβαίνει) και τον παρακαλούν να μείνει, ανάμεσα τους και ο πιστός φίλος του Παυσανίας. Ο Ερμοκράτης όμως "αποδημεί" ακολουθώντας την εσωτερική κάθαρση.
_____
(στιγμές απ' την τραγωδία)
Εμπεδοκλής:
"Λοιπόν; Μήπως ήταν ένα όνειρο απλό
και τώρα διελύθη. Κι απόμεινα μοναχός
και παντέρημος;"
..........................................
_____
Ο ίδιος, σε μια μεταστροφή:
"Είσαι ο ίδιος ανόητε ακόμη!
..........................................
Μην υποτιμάς τόσο πολύ τη δύναμή σου.
Φύλαξέ την. Από το στήθος σου να μη δρομίσει!
..........................................
Χώρο απέραντο θ' ανοίξω γύρω μου
και η μέρα απ' το δικό μου θα φωτίζεται φως".
..........................................
_____
Επανερχόμενος στην αυτοκριτική του για την ύβρι":
"Δεν θα 'πρεπε τίποτε να πω, ω Φύση ιερή!
Παρθενική που και η απλή άπρεπη φράση σε προσβάλλει.
Σε περιφρόνησα και απόμεινα πανέρμος τώρα
και το ανάστημά μου ύψωσα, ωσάν αλαζών
και βάρβαρος".
..........................................
_____
...και αποχαιρετώντας:
"Χαίρετε φίλοι μου πιστοί! Και συ σπίτι πατρικό
όπου μεγάλωσα, ολόανθο ας είσαι πάντα!
Και σεις δέντρα προσφιλή, που ο φίλος των θεών
με ύμνους κατανυκτικούς σας ύμνησε,
σύντροφοι ήρεμοι και πράοι της γαλήνης μου"!
_____
Πάνθεια:
Έφυγε Εκείνος. Γιατί τα μάτια μου ακόμα συγκρατούν
το φως αυτό; Είναι αδύνατο, απίστευτο αυτό.
......και τώρα ανάμεσα σ' αυτούς να ζήσω
και να σιωπώ; Δεν ημπορώ τίποτε άλλο, οϊμέ, να κάνω
παρά να κλαίω, να κλαίω, να θρηνώ!
........................................
Ας διώξετε και μένα απ' την πόλη σας
κι αν ο πατέρας μου, αυτός τον αναθεμάτισε,
ας με αναθεματίσει, ο άθλιος, κι εμένα.
(πατέρας της Πάνθειας, που ο Εμπεδοκλής είχε σώσει από το θάνατο, είναι ο Κριτίας)
_____
Εμπεδοκλής:
Μήπως καλλίτερα δεν θα 'ναι
να ζω βουβός και ξένος στα θηρία ανάμεσα
των αγέρωχων βουνών, κάτω απ' τη βροχή ή τον ήλιο
παρά να επιστρέψω και να συμμεριστώ
την πανάθλια αυτή ζωή σας;
_____
Ο λαός εναντίον του Αρχιερέα Ερμοκράτη:
Τη γλώσσα κινείς ακόμη.
Εσύ κακούς μας έκανες. Πήρες το νου μας
με τις φλυαρίες σου τις ακατάσχετες.
Την αγάπη μας προς τον ισόθεο
την έκλεψες εσύ.
Δεν είναι πλέον ο ίδιος. Δεν μας γνωρίζει.
Πριν μας εκοίταζε μ' ένα γλυκύτατο και πράο βλέμμα
αυτός ο άνδρας ο βασιλικός. Τώρα
μου καίει την καρδιά η πελιδνή του όψη.
_____
Εμπεδοκλής:
Ο ήλιος έχει γείρει. Θα δύσει, όπου και να 'ναι.
Και είναι μακρύς ο δρόμος μου, παιδιά μου, αυτή τη νύχτα.
Αφείστε τον! Και χάσαμε αρκετό καιρό
φιλονικώντας και διαπληκτιζόμενοι μαζί του.
.......................................................
_____
Απαντώντας στην παράκληση του λαού να μείνει και νουθετώντας:
Φυλάει απεριόριστα τα βρέφη του ο αετός
μες στη φωλιά;...
Όμως το φως του ηλίου ως αντικρύσουν
κι έχουν ήδη τα φτερά τους μεγαλώσει
έξω από το λίκνο του τα ρίχνει, ώστε μόνα τους
ν' αρχίσουν να πετούν. Πρέπει να αισχύνεσθε,
αν ακόμα βασιλέα θέλετε! Στα χρόνια των πατέρων σας
θα ήταν, επιτέλους νοητό. Κανείς να σας βοηθήσει
δεν ημπορεί, αν η βοήθεια δεν εκπορευτεί
από σας τους ίδιους.
_____
Φως της πατρίδας μου, που μ' έθρεψε
ω, ας σε αναπολήσω ακόμη μια φορά.
Κι εσείς κήποι της χαράς και της νεότητάς μου
ας έλθετε στη μνήμη μου και πάλι.
.......................................................
_____
Ενωμένοι ας μείνουμε ως την ώρα εκείνη,
που ελεύθεροι έχουμε επιλέξει:
ως ημέρα χωρισμού.
........................................................
Περιλουσμένα από της νέας αυγής το φως
θα λάμψουν και η χλόη της γης και η θάλασσα και τα βουνά.
Αυτές οι ευγενείς δυνάμεις, ωσάν αδελφοί ηρωικοί
θα τρικυμίζουν την καρδιά σας
και θα σας παρωθούν ένα νέον ωραίο κόσμο
να υψώσετε κι εσείς. Τα χέρια τείνατε
ο ένας προς τον άλλο. Δώστε το λόγο σας!
Μοιράστε τα αγαθά σας. Τότε φίλοι αγαπητοί μου
το κλέος και τη δόξα θα μοιράσετε,
ωσάν φίλοι πιστοί, ωσάν οι Διόσκουροι οι αρχαίοι.
Ο καθείς ισότιμος ας είναι με τον άλλο.
Κανόνες δίκαιους, ορθούς, ας υψώσετε ως στύλους
και ο νόμος ας στηρίζει, ας υποβαστάζει το δεσμό σας.
_____
Παυσανίας:
Ο πόνος σου τι έγινε λοιπόν;
Μια λάμψη φωτεινή κυκλώνει τη μορφή σου.
Το βλέμμα σου εκπέμπει
λαμπρές, κατάφωτες ακτίνες.
_____
Εμπεδοκλής:
Των θνητών την καταπίεση αποφεύγω.
Δίχως φόβο, με ακέραιες τις δυνάμεις μου
ακολουθώ το δρόμο μου, που έχω επιλέξει ο ίδιος.
Εκεί είναι η ευτυχία μου.
Είναι το προνόμιό μου, επιτέλους, Παυσανία!
_____
Παυσανίας (προς την Πάνθεια και την Δηλία):
Ω, μην καταδικάζεις πλέον αυτόν.
Είναι οι πανευδαίμονες! Η τιμή του ήταν
και η πηγή της δυστυχίας του.
Πρέπει να πεθάνει αυτός που ήταν ωραίος,
αυτός που όλοι οι θεοί τον αγαπούσαν.
Θα πρέπει να ιδώ, πού πάει. Είναι χρέος μου!
μετάφραση, Βασ. Λαζανάς
************
Το μήνυμα της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου 2013, από τον Ντάριο Φο
«Πριν πολλά χρόνια, η εξουσία επίλυσε το πρόβλημα της ανοχής της απέναντι στους ηθοποιούς της Commedia dell’ Arte διώχνοντας τους από την χώρα.
Σήμερα, ηθοποιοί και θίασοι έχουν πρόβλημα ανεύρεσης δημόσιων σκηνών, θεάτρων και θεατών, εξαιτίας της κρίσης.
Επομένως, οι κυβερνώντες, δεν έχουν πρόβλημα να ελέγχουν αυτούς που εκφράζονται μέσω της ειρωνείας και του σαρκασμού, μιας και δεν υπάρχει κανένας χώρος για τους ηθοποιούς, αλλά ούτε και κοινό στο οποίο να μπορούν να απευθυνθούν.
Τουναντίον, κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, στην Ιταλία, οι κυβερνώντες έπρεπε να προσπαθήσουν αρκετά για να φέρουν τους κωμικούς σε δύσκολή θέση μιας και τους απολάμβανε μεγάλη μερίδα του κοινού.
Είναι γνωστό ότι η μεγάλη έξοδος των ηθοποιών της Commedia dell’ Arte πραγματοποιήθηκε στον αιώνα της Αντιμεταρρύθμισης, με τη θεσμοθέτηση της κατάργησης όλων των θεατρικών χώρων, ιδιαιτέρως στην Ρώμη, όπου κατηγορήθηκαν ότι πρόσβαλλαν την Άγια Πόλη. Το 1967, ο Πάπας Ιννοκέντιος ΙΒ΄, κάτω από την συνεχόμενη πίεση της συντηρητικής πλευράς της αστικής τάξης και του κλήρου, διέταξε την κατεδάφιση του Θεάτρου Tordonina, το οποίο σύμφωνα με τους ηθικολόγους, είχε παρουσιάσει τον μεγαλύτερο αριθμό άσεμνων σκηνών.
Την εποχή της Αντιμεταρρύθμισης, ο Καρδινάλιος Κάρλο Μπορομέο, ο οποίος δρούσε στον βορά της Ιταλίας, είχε αφιερώσει τον εαυτό του στην λύτρωση «των παιδιών του Μιλάνου», θέτοντας για την τέχνη έναν σαφή διαχωρισμό, ως την υψηλότερη μορφή πνευματικής εκπαίδευσης, και το θέατρο ως την έκφραση της αισχρολογίας και της ματαιοδοξίας. Σε ένα γράμμα που απεύθυνε στους συνεργάτες του, το οποίο παραθέτω σχεδόν αυτούσιο, εξέφρασε τις πεποιθήσεις του περίπου ως εξής: «ανησυχώ για την εξάλειψη του κακού σπόρου, έχουμε καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να κάψουμε τα κείμενα που περιέχουν μιαρούς λόγους, για να τους εξαλείψουμε από την μνήμη των αντρών, και την ίδια στιγμή να διώξουμε αυτούς που κυκλοφορούν αυτά τα κείμενα σε έντυπη μορφή. Προφανώς όμως ενώ κοιμόμασταν, ο διάβολος δούλευε με ανανεωμένο ζήλο. Αυτό που μπορούν να δουν τα μάτια μπορεί να είναι πιο διεισδυτικό για την ψυχή απ’ αυτό που μπορούν να διαβάσουν σε τέτοια βιβλία! Πόσο καταστροφικός μπορεί να είναι για το μυαλό των νεαρών αντρών και κοριτσιών ο προφορικός λόγος και οι απρεπείς κινήσεις, παρά μία άψυχη λέξη τυπωμένη σε βιβλία. Γι’ αυτό είναι επείγον να απαλλάξουμε τις πόλεις μας από αυτούς που κάνουν θέατρο, όπως κάνουμε και με τις ανεπιθύμητες ψυχές».
Επομένως η μοναδική λύση για την κρίση είναι να ελπίζουμε ότι το μεγάλο κυνήγι μαγισσών οργανώνεται εναντίον μας και ιδιαίτερα ενάντια στους νέους ανθρώπους που επιθυμούν να διδαχθούν την τέχνη του θεάτρου: μια νέα διασπορά Κωμικών, δημιουργών του θεάτρου, οι οποίοι μέσα από αυτό τον περιορισμό θα δημιουργήσουν αφάνταστα οφέλη για μια νέα εκπροσώπηση».
